الاثنين، 28 نوفمبر 2011

ظهور الفكر القومي الكوردي/ فرهاد محمد احمد( وانا ئيَكىَ)


توةرىَ ئيَكىَ: دةسهةلاداريَن كوردستانىَ دميَذوويا كةظندا
1-    كوردستان لاندكا شارستانيةتا مروظايةتيىَ بوية:
ظىَ طوتنىَ بهزرا مة رامانةكا مةزن دكةلتورىَ شارستانيىَ  جيهانىَ دا ياهةى ، هةر مللةتةك دهندىَ دطةريت ظىَ ضةندىَ بسةلمينت، و بدةتة دياركرن  وةلاتىَ وان ره وريشاليَن ميَذوويى ييَن هةين، ورولىَ وان دئاظةكرنا كةلتورىَ شارستانيةتىَ دا يىَ كةظنارة ، نة وةك يىَ وةلاتة يطرتوةكانى ئةمريكا كو ميَذوويا وان ظةدطةريت بو دةسثيَكا سةدى َشازدىَ يىَ زاينى. ئةطةر ئةف ضةندة بو ئةمريكا نةيا طرنطبيت كو ئةظرو يا برولةكىَ شارستانيىَ مةزن رادبيت، بةلىَ بو مة كوردان طةلةك يا طرنطة ئةم ظىَ ضةندىَ دوثادبكةين كو هوبونا مللةتىَ كورد ل ظى خاكى هةبوونةكا ميَذوويى ية، ئة فجا ئةظة خاكىَ وانة، وئةو دةولةتيَن ئةظرو كودستان داطيركرى ودبيَذن مولكىَ مةية مولكىَ وان نينة، كةرةمكة بةرثةريَن ميَذوويىَ ظةدة دا بوتة راستي دياربيت.
ئةظ طوتنة دناف طةلةك ذيَدةراندا بو كوردستانىَ دهيَتة طوتن، بو نمونة ميَذوونظيسىَ بيانى ويطرام ناظىَ ثةرتوكا خو كرية (كوردستان مهد البشرية..)، وئةطةر بهيَن بةرثةريَن ميَذوويا كوردى ظةدين راستيا ظىَ طوتنىَ دىَ بومة دياربيت.  يا خويايىَ ميذوويا مروظايةتيىَ يا كةظن ئانكو يا بةرى زاينىَ يا دضةند قوناغادة يا دةربازبووى، وةكى: سةردةميَن بةرى كو دريشترين سةردةميَن ذيانا مروظى تيَدا دةربازبوينة، ئةف سةردةمة دةسثيَدكةت ذ 1750000 سالا وبدوماهى دهيَت لدةمىَ مروظى كانزا ل شوينا بةرى بكارئيناى ذبو دروستكرنا ثيَتظياتييَن ذيانا خو  ييَن روذانة، ئةف خشتىَ ل خوارىَ دىَ بومة ثتر رونكةت:
ناظىَ سةردةمى
ميَذوو ب – ز
جهيَن وى ل باشورىَ عيَراقىَ
جهيَن وى لكوردستانىَ
سةردةمىَ بةرى يىَ كةظنىَ نزم
100000- 60000
-------------
بةردة بةلطا، نةمريك  
سةردةمىَ بةرى يىَ كةظن يىَ ناظةراست
60000- 35000
-------------------
هزارميَرد، شانةدةر
سةردةمىَ بةرى يىَ كةظن يىَ بلند
35000-16000
-------------------
شكةفتا زرزى، شانةدةر، بالى طورا ، رةواندوز
سةردةمىَ بةرى يىَ ناظين
12500-10000
------------------
شكةفتا زرزي، بالى طورا، شانةدةر
سةردةمىَ بةرى يىَ نوىَ
8000-5600
---------------
جةرمو
سةردةمىَ بةرى يىَ كانزايى
5600-3500
ئةريدو،عوبيد،سامةراء،حلف، حةسونة
-----------------





ذئةظى خشتةى بومة دياردبيت كو دةسثيَكا ثةيدابوونا شارستانيةتىَ ل كوردستانىَ بوية ثاشى هاتية ظةطوهاستن بو باشورىَ عيَراقىَ ئةو ذى لسةردةمىَ ضةرخىَ بةريىَ كانزايى، ضونكى بةرى ظى سةردةمى ئةم جهيَن شينوارى ل باشورىَ عيَراقىَ نا بينن بةلكو ل كوردستانىَ  بوينة وثشتى سةردةمىَ بةريىَ كانزايى ئةم شينواريَن ميَذوويى ل كوردستانىَ  نابين.
ذلايةكىَ ديظة مللةتىَ سومةرى ئةظىَ بوى جهىَ طةنطةشىَ دنافبةرا ميذونظيَسان دة  كا ئةو ذ ض نةذادن، كوهندةك دبيَذن ييَن ذهندىَ هاتين وهندةك دى دبيَذن ييَن ذبةحرينىَ هاتين بةلىَ بوضونا ذهةميا نيَزيكتر ئةوا د. تاها باقر دبيَذيت كو ئةو ييَن ذ كوردستانىَ بةرةف باشورىَ عيَراقىَ ضوين، باشترين بةلطة لسةر ظىَ طوتنىَ ئةو خشتىَ مة دياركرى ية. لةوا ئةو بوضونا دبيَذيت كوردستان لاندكا مروظاتييىَ مانا خو ياراستةقينة يا هةى.

2-    كوضيَن مللةتيَن ئارى بةرةف كوردستانىَ
دهزارا سيىَ تا ئيَكىَ ب-ز مللةتيَن ئارى جهيَن خو ل ناظةراستا ئاسيا هيلان وبةرةف  روذهةلاتا كةظنا نزم  وكوردستان بتايبةتى هاتن، وئة م نزانين كا وان بوضى جهيَن خو هيَلان ، بةلىَ بو مة يا خويا ية  كا بوضى مللةت ب كوضان رادبوون دميَذوويا كةظن دا ، دوو ئةطةريَن سةرةكى ييَن هةين، يا ئيَكىَ كيمبوونا بةرهةميَن خوارنىَ بو مروفان وطيانةوةران، يا دووىَ طظاشتنا هندةك مللةتيَن دى لسةر وان  وثةيدابوونا شةران ونة ئارامى يىَ.
 ئةف مللةتة ب سيىَ ناظان دهيَنة نياسين نازناظىَ (مللةتيَن  ئارى ) ئانكو ئةو مللةتيَن ذ هةريما ئيرانويج هاتين ،  ناسناظىَ (هندو ئيرانى) ئانكو ئةو مللةتيَن ذ هندىَ بةرةف ئيرانىَ ضوين، وناسناظىَ (هندو ئةورثى) ئانكو ئةو مللةتيَن ذ هندىَ بةرةف ئةورثا ضوين.  
وةك مة دياركرى سيىَ كوضيَن مللةتيَن ئارى دديروكىَ دا ييَن رويداين يا ئيَكىَ دناظةراستا هزارا سيىَ دا يا رويداى  ويين دووىَ وسيىً دهزارا دووىَ وئيَكىَ دا ييَن رويداين ، دوو ذوان بةرةف كوردستانىَ وروذهةلاتا كةظنا نزم هاتن وئيَك ذى بةرةف ئةورثا ضو. كوضا ئيَكىَ ئةوا بةرةف كوردستانىَ هاتى ضةندين مللةت بخوظة دطرتن وةكى  سوئيا و سوباريا وطوتيا ولولوئيا وكاشيا ...، كوضا دووىَ ظان مللةتا بخوظة دطريت وةكى ميدى يا و فورسا وفورثا.
خالا بالكيَش كو ئةم باسبكةين ئةو مللةتيَن ل كوردستانىَ ئاكنجيبووين بةرىَ خوددانىَ وةك دةظةرةكا بهيَنظةدانىَ ثاشى بةرةف باشورىَ عيَراقىَ بضن بو نمونة وةكى مللةتىَ طوتى ل دةسثيَكىَ ل كوردستانىَ بون، ئةراثخا ئانكو كةركوك ثايتةختىَ وان بوو، لدةمىَ ديتين دةولةتا ئةكةدى يا لاوازة بةرةف باشورىَ عيَراقىَ ضون و بو ماوىَ 125 سالا حوكم لىَ طيَران دنافبةرا ساليَن (1230-1114)، خةلكىَ باشورىَ عيَراقىَ ئةو بمللةتةكىَ بيانى دزانين. ديسا ئةف طوتن بو كاشيا ذى دهيَتة طوتن ئةويَن ذ كوردستانىَ بةرةف باشورىَ عيَراقىَ ضوين ول بابل دةولةتةك دامةزراندن بناظىَ كاردونياش كو بو ماوىَ 400 سالا حوكم ليَ كيَران دنافبةرا ساليَن(1595-1162)، هةر وةسا دةولةتا ميدى  ثشتى لكوردستانا روذهةلاتىَ هاتى دامةزراندن ئةو ذى بةرةف باشور وباكورىَ عيَراقىَ هاتن ودةولةتا ئاشورى ذنافبرن ،لىَ دسةر هندىَ دا ئيمبراتوريةتةك ذى لكوردستانىَ هاتة دامةزراندن بناظىَ ئيمبراتوريةتا ميتانى ياكو ثايتةختىَ وىَ ل كودستانا روذئاظا بناظىَ واشو كانى يان سةرو كانى كو بو ماوىَ نيَزيكى دووسةد سالان حوكمىَ وان ظةكيَشا .
دةربارةى كا بوضى ض ئيمبراتوريةت ل كوردستانىَ نة هاتن دامةزراندن ئةم دشيَن ظةطةرينن بو ضةند ئةطةرةكا :
1-    دةولةت دميَذوويا كةظندا سيمايَن دةولةتيَن ئةظرو نةبون ، ئانكو ض ياساييَن نيف دةولةتييَن ئةظرو نةبوون كيَشيَن دنافبةرا دةولةتا دة ضارةسةربكةت، هةر دةولةتةكا هةست بهيَزىَ كربا دا هةولدةت دةولةتيَن دةوروبةرىَ خو داطيركةت ب راستى ميَذوويا دةولةتيَن كةظن ميَذوويا خوين رشتنىَ وشةران بوية، ضونكى كوردستان ذلايىَ ئابورى ظة يا كيَم بةرهم بوية بةروظاذى باشورىَ عيَراقىَ كو هةردوو روباريَن ديجلة و فورات ودةشتا وىَ يا بةرفره   يا ن ذى روبارىَ نيل ل مسرىَ يان سيحون وجيحون ل هندىَ،  ئانكو ئةو شارستانيةتيَن ثيَشكةفتنةكا باش ب خوظة ديتين  ئةوبوون ئةويَن ل بةر روباران دهاتن ئاظاكرن، ضونكى كةرتىَ سةرةكى يىَ ثيَشكةفتنىَ ل وى دةمى كةرتىَ ضاندنىَ بوية.
2-    سروشتىَ ضيايى يىَ كوردستانىَ ئاخا  وىَ دابةشكر بوو ل سةر ضةند  ناوضان.
3-    ذمارةيا زور ملةتيَن ئارى ئةوين هاتين كوردستانىَ كو جورة هةظركيةك دنافبةرا وان دا رويدايىَ  وبوية  ئةطةرىَ  لاوازيا  دةظةرىَ  ذلايىَ  سياسى ظة.
4-    دةظةرا كوردستانىَ هةر ذكةظندا بوية جهىَ هةظركى يىَ وململانا دةولةتان وضةندين شةريَن مةزن ل سةر ئاخا وىَ رويداينة ب دريذاهيا ميَذوويىَ، ظىَ ضةندىَ نة ئاراميةك ثةيداكرية لكوردستانىَ ثاشى بوية ئةطةرىَ نةثةيدابوونا ئيمبراتوريةتةكا ب هيَز ل كوردستانىَ.
 
تةوةرىَ دووىَ:  ثةيدابوونا سيستةمىَ ئيَكىَ يىَ ميرطةهيَن كوردى دميَذوويا ناظين دة

1-    ثةياما ئيسلامىَ وكورد
هةر ذ دةسثيَكا ثةيدبوونا ثةياما ئيسلامىَ هندةك كوردان ثةيوةندى ثيَكر ذوانا جاثانىَ كوردى وكورىَ وى مةيمونى، بةلىَ ئةظة وىَ ضةندىَ نا راطةهينيت كو مللةت كورد ب حةز وظيانا خو بوينة موسلمان بةلكو طةلةك دةظةريَن كوردى بةرةظانى ذ خو كرينة بةلىَ ذبةر هيَزا لةشكةرىَ موسلمانان نةشياين لدوماهى يىَ خو راطةرن وب زورى كةفتينة ل ذيَر دةسهةلاداريا وان، مينا خةلكىَ ئامةدىَ وهةكارى بةلكو ذيدةر دياردكةن ودبيَذن خةلكىَ طوندىَ ثير ل شهرةزورىَ نةبونة موسلمان تا بورينا سةد سالا ذ هاتنا ئيسلامىَ بو دةظةريَن وان.
ب راستى هةكةر دارىَ زوريىَ نةبا ذمارا مةزنة خةلكىَ كوردستانىَ نةدبوون موسلمان، ضونكى  يا بسانةهى نينة مللةتةك ئاينىَ خو بطهوريت باشترين بةلطة نةرازيبوونا خةلكىَ جزيرا عةرةبى ل سةر ثةيدابوونا ثةياما ئيسلامىَ ل دةسثيَكا وىَ، بةلىَ دانا جوزيىَ وخةراجىَ بارطرانيةك دئيَخستة ل سةر خةلكىَ هذارىَ كوردستانىَ، هةر وةسا  ئاينىَ ئيسلامىَ ببوو ئاينىَ دةسهةلاداريىَ لةوا يا بزةحمةت بوو خةلكىَ كوردستانىَ بشيَن بةردةوامى يىَ بدةنة ئاينىَ خو يىَ بةرىَ. ثشتى هاتنا لةشكةرىَ موسلمانا هةمى عةرديَن ضاندنىَ ل كوردستانا كةفتن ل ذيَر دةستهةلاداريا وىَ دا و بكةيفا خو لسةر سةركرديَن لةشكةرىَ بةلاظةكرن وخودانيَ وا عةردا بونة جوتيار ل دةف وان. لةورا  هندةك جهيَن كوردستانىَ ببونة طورةثان بو هيَزا بةرهنطاريا دذى دةولةتا عةباسى وثشتةظانيا وان شورةشان دكرن ئةويَن دذى دةولةتا عةباسى رادبوين.
2-    ثةيدابوونا ميرطةهيَن كوردى:
طةلةك ئةطةر كومظةبوون وبونة ئةطةرىَ ثةيدابوونا حكوماتيَن كوردى ذوانا ميريَن كوردان  وطةلىَ كوردستانىَ هةست ب زولمةكا مةزن دكرن لة وا ل دةرفةتةكىَ دطةران خو رزطاربكةن ذظىَ دةسهةلاداريىَ و ل دةمىَ دةولةتا عةباسى هةر ذ سةدىَ سيىَ ك/نةهىَ ز بةرةف لاوازبوونةكا مةزن ضوى، بو جهىَ هندىَ توركيَن بوة يهى حوكمىَ دةولةتىَ بطيَرن ل شوينا خةليفىَ موسلمانا ييَكو ثتنىَ ناف ماى وةك دةسهةلادار  ئانكو ثتنىَ ناظىَ وى دنظيَذا ئةينى يىَ دا دهاتة خواندن ديسا لسةر ثارةى ذى دهاتة نظيساندن، دةسهلاداريَن بوةيهى، كو حاكميَن سةرةكى بوون، ذلايىَ خوظة سياسةتا كارطيَريا نة راستة خو بكارئينان de-centralization ل شوينا سياسةتا centralization ئانكو يا ناوةندى ئةوا ذلايىَ خةليفيَن موسلمانان ظة دهاتى بكارئينان ، ذئةنجامىَ ظىَ سياسةتىَ ضةندين ميرطةه دناظا دةولةتا عةباسى دا ثةيدا بوون، ول كوردستانىَ ذى ذمارةيةك يا ظا ميرطةها هاتن دامةزراندن، وةكى: ميَرطةها هزبانى  ئةظا ل هةوليَرىَ هاتى دامةزراندن، ميرطةها شةدادى ئةظا ل هةريَما ئةران ثةيدابووى ، ميرطةها حةسنةوى  ئةظا ل كوردستانا روذهةلاتىَ هاتى دامةزراندن، ميرطةها دوستةكى ئةظا لكوردستانا باكور هاتى دامةزراندن ، ميرطةها عةنازى ئةظا لكوردستانا باشور هاتى دامةزراندن.
3  -  وةرار و ثيَشكةفتن دناظا ميرطةهيَن كوردى دا
ثةيدابوونا ميرطةهيَن كوردى دظى ماوةى دا  وةرضةرخانةكا ميَِذوويا مةزن بوو، ضونكى طةلىَ كورد دناظا حوكمىَ ظان ميرطةهاندة هةست ب دةسهةلاداريا بيانى نةدكر، هةروةسا ئةف ميرطةهة دثيَشظة ضونةكا بةردةوام دا دذيان كو بوو ئةطةرىَ هندىَ طةلةك طهورينين ئابورى وجظاكى ورةوشةنبيرى ذى ل كوردستانىَ بهيَنة ثيَش، راستة ثةيدابوونا ظى جورة سيستةمىَ هيشتا ددةسثيَكا خو دابوو بةلىَ ثيَنطاظةكا باشبوو بةرةف ثةيدابوونا دةولةتيَن كوردى لىَ هيشتا ظىَ هزرىَ سةروبةرىَ خويىَ دروست نةوةرطرتبوو وددسثيَكا خو دابوو. دظى ماوةى دا هوز يان عةشيرةت  بنةمايا سةرةكيا دةسهةلاداريىَ بوو دناظا ظان ميرطةهاندا و ئةوان حوكم ل خةلكىَ باذيران ذى دكرن يين كو هيَشتا ددةسثيَكا ثيَشظةضونا خودا بوون ضونكى ب راستى دظى ماوةى دا زوربةيا هوزيَن كوردى طةروك بوون وحوكم ذ كةليَن خو ئةويَن ل جهيَن ئاسىَ دناظا ضياندا دكرن، دسةرهندىَ دا ظان ميرطةهان ثيَذظة ضونةكا شارستانيا باش ب خوظة ديت وبو جهىَ سرنج راكيَشا ميَذوونظيسان ب تايبةتى ميَرطةها دوستةكى كو ميريَن وىَ وةكى نةسر ئة لدةولة يىَ كو هةولداى تةناهى وئاسائيشىَ بةلاظةبكت وضةندين ثروذيَن خزمةت طوزاريىَ ثيَشكيَشى هاولاتيان بكةت وةكى دانانا سكرا وبازارا وسةرشويا  وخةستةخانا ومزطةفتا ودانانا جهيَن بهيَن ظةدانىَ بو حةجاجا وخوشكرنا ريَكيَن  هاتن وضونا وان. ديسا ئةف ثيَشكةفتنة وتةناهية بو جهىَ هندىَ ضينةكا رةوشةنبيرى ذى ل كوردستانىَ ب دةركةظيت وةكى هوزانظانا ومةلاييَن باش وميذونظيسا.
ثةيدابوونا ظى سيستةمى بو جهىَ هندىَ كورد بةردةوامى يىَ بدنة بزاظا حوكمرانى يىَ ل كوردستانىَ وببنة ريَخوشكر بو ثةيدابوونا  حوكمرانييَن ثيَشكةفتى تر ل كوردستانىَ و ئةف ضةندة دىَ بومة باش دياربيت ل دةمىَ ئةم باسىَ ميرطةهيَن كوردى دكةين دميَذوويا نى دا.

تةوةرىَ سيىَ: ثةيدابوونا سيستةمىَ دووىَ يىَ ميرطةهيَن كوردى دميًذوويا نوىَ دا
1-    هاتنا لةشكةرىَ عوسمانى بةرةف كوردستانىَ و رولىَ مة لا ئيدريس بةدليس
دد سثيَكا  سةدىَ شازدىَ دا هيَدى هيَدى هيزةكا نوىَ ل ئيرانىَ ثةيدادبوو ئةوذى دةولةتا سةفةويا شيعى بوو ، شاهىَ وىَ ئيسماعيل سةفةوى(1501-1524)شيا دماوةيةكىَ كيَم دا ثتريا كوردستانىَ بيَخيتة ل ذيَر كونترولا خو، دطةل هندىَ سياسةتةكا خراب بكارئينا دذى مللةتىَ كورد وةكى سةثاندنا مةزهةبىَ شيعى بزورى لسةر خةلكىَ كوردستانىَ وراكرنا ميريَن وىَ ودانانا هندةك كةسيَن دى ل جهىَ وان .
بةرفرهبوونا دةولةتا سةفةوى ل كوردستانىَ وعيَراقىَ وسياسةتا وان يا خراب بو ئةطةرىَ هندىَ دةولةتا عوسمانى بةرفرهبونيَن خو ل روذئاظا ب راوستينيت وبةرىَ خوبدةت دةولةتا سةفةوى بتايبةت ثشتى ذمارةيكا زور  ذمير وثياويَن ئاينى نامة بو سولتانىَ عوسمانى سةليمىَ ئيَكىَ (1512-1520)فريَكرين وداخاز ذيَكرن دهاوارا وان بهيَت. مةلا ئيدريس بةدليسى ئيَك ذوان كةسابوو ييَن ثشتةظانيا خو بو هاتنا لةشكةرىَ عوسمانى دياركرين ، وبةرى لةشكةرىَ عوسمانى بهيَتة كوردستانىَ مةلا ئيدريسى ثرانيا ميريَن كوردا قايل كربون دطةل لةشكةرىَ عوسمانى دذى سةفةويان ب راوةستن.
دشةرىَ ضالديران دة سالا 1514 لةشكةرىَ عوسمانى شيا دةربةكىَ مةزن داةوةشينيت لةشكةرىَ سةفةوى ضونكة لةشكةرىَ عوسمانى يىَ ثيَشكةفتى وضةكىَ ثيَشكةفتى ذى بكارتينا وةكى توثا  ودةولةتا سةفةوى هيَشتا ب شيرا شةردكر ، دظى  شةرى دا  شاه ئيسماعيل برينداربوو  وهيَزيَن خو ظةكيَشان ثاشى جلكيَن رةش ل بةرخوكرن وبةشدارى دشةراندا نةكر تاكو مرنا وى ل 1524. هيَزا كوردى ب سةركيَشيا بةدليسى ذلايىَ خوظة شيا  ثاشماييَن هيَزيَن سةفةوةى ل كوردستانىَ براماليت ودشةرىَ قةرةغين ددة شيا دةربةك مةزن داوةشينيت وىَ هيَزا سةفةوى ئةوا دهاوارا هيَزيَن سةفةوى هاتى كوردستانىَ، بظىَ ضةندىَ كوردستان هاتة رزطاركرن ذ هيَزيَن دةولةتا سةفةوى.
ثشتى ظى شةرى مةلا ئيدريس بةدليسى ثةيمانةك طريَدا دطةل سولتان سةليمى دبيذنىَ ثةيمانا (سةليم – ئيدريس) تيَدا سولتان سةليم رازيبوو بدةسهةلاداريا ميريَن كوردا بةرامبةر وةرطرتنا شةرعيةتىَ ذ سولتانى ودانا باجا ، وثشتةظانيا دةولةتا عوسمانيان  بكةن دشةران دة.
هندةك ميَذوونظيسان كارىَ بةدليسى بكارةكىَ خيانةتكارنة وةسف دكةن ئانكو ئةو بو ئةطةرىَ دابةشكرنا كوردستانىَ  وئةوى كوردستان ئيَخستة ل ذيَر دةسهةلاداريا عوسمانى دة  تاكو ميرطةهيَن كوردييَن سةربةخو ظىَ سةربةخوييى ذدةست بدةن . ب راستى كوردستان ول دةمى نة يا ئيَطرتى بوو هةتا بةدليس دابةش بكةت، ديسا ميرطةهيَن كوردى ذى ثتريا وان هاتبوون ذنافبرن ذلايىَ سةفةويا، وبةدليسى شيا دوبارة حوكمىَ وان ب ظةطةرينت ظة. خالةكا دى يا طرنك بةدليسى شيا مللةتىَ كورد رزطاربكةت ذ شيعاتى يىَ، ئانكو رزطاركر ذ دابةشبوونا  مةزهةبى كو ئةظرو دابو مة  بيتة مةزنترين ئاريشة.
2-    ميرطةهيَن كوردى

راستة ذئةنجامىَ هاتنا هيَرشان وةكى سةلاجيقا ومةغولا وتةيمورلةنكى ثاشى هاتنا توركمانيَن ثةزىَ سثى ورةش بو كوردستانىَ سيستةمىَ حكوماتيَن كوردى يى ئيَكىَ هاتة تيَكدان و راوةستان ذ وةرارىَ وثيَشكةفتنىَ ، بةلىَ ل شوينا وان ذمارةيةكا مةزن يا ميَرطةهيَن كوردى هاتن دامةزراندن وةكى بادينان بوتان ئةردةلان سوران بةدليس بابان وطةلةكيَن دى  وتاراديةكىَ مةزن ئةف سيتةمىَ نى يىَ ميرطةهيَن كوردى ذىَ يىَ ئيَكىَ ثيَشكةفتى تر بوون ئةظىَ جارىَ باذيَرا  نة عةشيرةتا سةركيَشيا ظان ميرطةهان دكر و طرنطيةكا باش ب هةمى لايةنيَن ذيانىَ دهاتة دان، هةروةسا بو ماوةيةكىَ دريَذ حوكمىَ وان ظةكيشا، وظى ذييىَ دريَذىَ ميرطةهيَن كوردى بو ئةطةرىَ ثةيدابوونا  ناسنامةكا نةتةوةى لدةف ملةتىَ كورد وضظاكىَ كوردى ذ هةمى لايةظة ثيَشبكةظيت.
خالا بالكيَش دميرطةهيَن ظى دةمى دا ئةوة ميريَن ميرطةهان هةولدان  شةرعيةتىَ بدةن حوكمىَ خو بريَكا خوطةهاندنا هندةك مالباتيَن ب ناف ودةنط وةكى ميرطةها بادينان وبةدليس وجمشكزك خودطةهاندن خةليفيَن دةولةتا عةباسى، وميريَن ميرطةها بوتان خو دطةهاندن خالدىَ كورىَ وةليدى، وميريَن ميرطةها شيَروان خودطةهاندن ئةيوبيا ديسا ميريَن ميرطةها ئةردةلانى ذى خو دطةهاندن سةلاحةدين ئةيوبى وهندةكيَن دى وةكى برادوست ومةحمودى خو دطةهاندن ميريَن ميرطةهيَن كةظن وةكى حسنةوية ومةروانى ، وهندةكيَن دى خو دطةهاندن فارسا. بةلىَ دطةل هندىَ هندةك مير هةبوون شانازى بكوردايةتيا خو دئينان وةكى بةكر بةطىَ ئةرزى (دايكبويىَ 1758) دبيَذيت ( بةكر بةطىَ ئةرزى مة ، ذمةزهةبىَ شافعى مة ب ئةصلىَ خو كوردى مة  وةعزىَ  مة ذى بىَ فةيدةية)
براستى خو طريَدان بمالباتيَن ديروكى ظة طرنطيةكا مةزن هةبوو ضونكة حوكم دناف ئيَك بنةمالىَ دا بةردةوام بوو ديسا دةولةتيَن داطيركةر نةدشيان بساناهى ميريَن كوردان ذجهيَن وان لابدةن، ئةف ضةندة دىَ بومة دياربيت ل دةمىَ توركومانيَن ثةزىَ سثى سياسةتةكا خراب دطةل ميريَن كوردا بكارئيناى بو جهىَ نةرازيبونا خةلكىَ وهاندانا خودانيَن ثةزيَن رةشكرن ول دوماهى يىَ هاتن ذنافبرن ئةف طوتنة بو سةفةويا ذى دهيَتة طوتن ل دةمىَ شاه ئيسماعيل ميريَن كوردا لاداين، بو جهىَ نةرازيبوونا وان ودةستىَ هاريكارى يىَ بو دةولةتا عوسمانى دريَشكرن.
خالةكا دى يا طرنط ئةم باسبكةين ميريَن كوردا حوكمىَ خو ذ ض دةولةتا وةرنةطرتبوو وةكى يا بةرنياس ل وى دةمى كو طةلةك جارا حاكميَن دةولةتا دا ثارضةكا عةردى دنة هندةك سةركرديَن خو يَن لةشكةرى يان ددانة هندةك وةزيرا ، بةروظاذى ئةف طوتنة بوميريَن كوردا نا هيَتة طوتن ووان حوكمىَ خو ب هيَزا عةشيرةتا خو يان بنةمالا خو وةرطرتبوون.


3-    وةرار وثيَشكةفتن دناظا ميرطةهيَن كوردى دا
ذبةركو ميرطةهيَن ظى سةردةمى بو ماوةيةكىَ دريَش حوكم كرن ثيشكةفتنةكا باش ب خوظة ديتن ذهةمى لاييَن ذيانىَ ظة ، ذلايىَ جظاكى ظة ئةو طةروكيَن بيانى ئةويَن دناظا كوردستانىَ دا طةرايان باسىَ دادثةروةريا حوكم ميريَن كوردا دكرن ودبيَذن تارادةيةكىَ مةزن دزى وتالانكرن هاتبوو بنبركرن ، ذلايىَ ئابورى ظة ميرطةهيَن كوردى ثيَشكةفتنةكا باش بخوظة ديتبوون، باذيَريَن وةكى ئامةدىَ وبةدليسىَ و سنندةج ببوون  مةلبةنديَن بازرطانى، ميَريَن كوردا ذلايىَ خوظة تةناهى لسةر ريَكيَن بازرطانى بةيدادكرن، ذلايىَ رةوشةنبيرى ظة ضةندين ميَذونظيس وهوزانظان وزاناييَن ئاينى ثةيدابون وةكى هوزانظان ئةحمةدىَ خانىَ كو دهوزانيَنويدا هةستةكا كوردةواريا بهيَز دياردبيت، وميَذونظيس شةرةفخانىَ بةدليسى خودانىَ ثةرتوكا شةرةفنامة يا كو تايبةتمةند بميَذوويا ميَرطةهيَن كوردى ظة، ماه شةرةف هةظذينا مير خسروى ثةرتوكةك دانا لسةر ميرطةها ئةردةلان. ذلايىَ ثيَشةسازى ظة ميريَن كوردا طرنطيةكا مةزن ددان بوارىَ دروستكرنا ضةكى وضةندين كارطةهيَن ضةكى دناظا ميرطةها سوران وبوتان دة هاتن دانان.ذلا يىَ سياسى ذى ظة هةولدانةكا مةزن ذلايىَ مير بوتان ظة هاتة كرن ذبو ثةيداكرنا ئيَطرتنةكىَ دنافبةرا ميرين كوردا دة ل دةمىَ مير بةدرخان بةطى دطةل ضةند ميرةكيَن دييَن كورد ثةيمانةك دنافبةرا خودا طريَدان بناظىَ قولثا ثيروز سالا1828-1829 ب مةرما ريَكخستنا هيَزيَن كوردى دذى هيَرشيَن دةولةتا عوسمانى.
            براستى ئةطةر ميرطةهيَن كوردى بةردةوام ببان بيَطومان دا ريَذا ظىَ ثيَشكةفتنىَ زيَدةتربيت ودا ئايندةكىَ طةشتر ل بةر وان بيت بةلىَ دةولةتا عوسمانى ب مةرةما نيذةنكرنا دةولةتا عوسمانى سياسةتا ناوةندى بكارئينا ودنيظا ئيَكىَ ذ سةدىَ نوزدىَ شيا هةمى ميرطةهيَن كوردى ئيَك ل ديف ئيَكىَ ذنافببةت كو تا سالا 1851 ض ميرطةهيَن كوردى ل كوردستانىَ نةمابوون.
تةوةرىَ ضارىَ: ثةيدابوونا هزرا نةتةوةى ل دةف مللةتىَ كورد
            راستة هزرا نةتةوةى ياثةيدابوى دسةدىَ نوزدىَ دا بةلىَ ئةظة وىَ ضةندىَ نا راطةهينيت كو هةستا نةتةوةى ذى ل ظى دةمى يا ثةيدابووى دظيا دوو تيَطةه  بهيَنة ذيَك جوداكرن هةستا نةتةوةى وهزرا نةتةوةى ياخويا ية هةبونا طةلىَ كورد لسةر ئاخا كوردستانىَ وةك مة بةرى نهو دياركرى ظةدطةريت بو ضةندها هزار سالا وبةردةوامبوونا وان لسةر ظىَ ئاخىَ وخوراطرتنا وان بةرامبةر هيَرشيَن ئيَك لدوف ئيَك ييَن بيانيا وثاراستنا وان بو زمان وكةلتورىَ خو دظيا رامانةك بو هةبيت كو ئةومللةتةكىَ جودانة، ساظرستيان ميذونظيسةكىَ ئةرمةنة دبيذيت دديروكيَدا طةلةك مللةت هةبوون وةكى حيسيا وسةبةئيا وعيلاميا بةلىَ ئةف مللةتة هاتن بنبركرن ذبلى كوردان كو سرةراى هيَرشيَن دوذمنان ئةوا خو راطرت وزمان وكةلتورىَ خو ثاراستن كو تا ئةظرو ييَن ماين.
            هةروةسا ثشتى ثةيدابونا ئاينىَ ئيسلامىَ، طةلةك جاران ميذونظيسا لدةمىَ باسىَ هندةك كةسان دكرن ثيظا كوردى بناظىَ وانظة دئينا دطةل هندىَ ناسناظىَ كوردستانىَ ذى ل دةف وان يىَ بةرنياس بوو بونمونة ماركو ثولو طةروكةكىَ ئيتالى ية ناظىَ كوردستانىَ دناظا طةشتا خودا ئيناية هةروةسا حةمةدلا مستوفى ئةلقةزوينى ئةوى ذى ناسناظىَ كوردستانىَ ئيناية وطةلةكيَن دى.
بيَطومان دناظا ميرطةهيَن كوردى وب تايبةت دناظا ميرطةهيَن ميَذوويا نوى دا هةستا نةتةوةى قوناغيَن ثيَشكةفتى بخوظة ديتن بتايبةت لدةف هوزانظان وميذونظيسا ويةكةم هوزانا بزمانىَ كوردى هاتى نظيساندن ذلايىَ هوزانظان بابا روخ  هةمدانى بوو ل سالا 841ز، ديسا بابا تاهيرىَ هةمةدانى 935- 1010ذى طةلةك هوزان بزمانىَ كوردى لدوف خو هيلاينة ، وهةكةر ئةبهيَن هوزانيَن مةلا ئةحمةد جزيرى 1570-1640 وفةقى يىَ تةيران 1590- 1660 وئحمةدىَ خانىَ 1650-1707 بخوينين دىَ بو مة بشيَوةيةكىَ باش دياربيت كا هةستا وان يا نةتةوةى ضةندبوو، بونمونة مةلايىَ جزيرى دبيَذيت (طولى باغى ئيرةمى بوهتانم، شةب ضراغى شةبى كوردستانم)، ديسا دبيَشتة وان كةسيَن حةزا  زمانىَ فارسى وشعريَن شيرازى هةين ( طةر لؤلؤ مةنثور ذنةزمىَ تة دخوازى وةر شيعرى مةلىَ بين تة بةشيرازى ضحاجةت)،ديسا ئةحمةدىَ خانىَ ئةطةرىَ نظيسينا مةم وزينىَ ددةتة دياركرن ودبيَذيت(دا خةلق نةبيَذن كو ئةكراد بىَ مةعريفةتن بىَ ئةصل وبنياد)، هةروةسا شةرةفخانىَ بةدليسى 1542- 1602دةست ذ حوكمىَ ميرطةها خو بةردا و دةسدا نظيسينا ميَذوويا كوردى كو تيَدا ب شيَوةيةكىَ بةرفره باسىَ ميرطةهيَن كوردى كرية .    هةروةسا  ددةمىَ ميرطةهيَن كوردى هزرا نةتةوةيا ميريَن كوردان طةلةك يابةرزبوو وكوردستان بمولكىَ كوردان دزانين بو نمونة ل دةمىَ كةلا دمدم كةتى بةر هيَرشيَن  شاهىَ ئيرانىَ شاه عةباسىَ ئيَكىَ دنافبةرا  1608-1610ميرىَ كةلا دمدم بظى شيَوةى بةرسظا لةشكةرىَ ئيرانى ددةت : مللةتىَ مة بندةستى يىَ رازينابيت ، يىَ ل هيظيا دوذمنى ل طورةثانىَ، ئةم ذ لةشكةرىَ تة ناترسن ، وئةم ذ خانىَ تةبريزىَ ناترسن ، مللةتىَ مة ضيا بةرنادةت ، وئةز ب  تاجىَ تة رازى نابةم وخرابيىَ ناطةهيَن سومعةتا كوردستانىَ.
            ول دةمىَ دةولةتا عوسمانى ظياى سياسةتا نا وةندى بكاربهينيت ميريَن كوردان بتوندى بةرامبة راوةستان وميريَن كوردان وةكة مةحمةد ثاشايىَ رةواندزى وعةبدولرةحمان ثاشايىَ بابانى يىَ كو دهاتة نياسين ب ثاشايىَ كوردستانىَ وبةدرخان ثاشايىَ بوتانى بةرةظانيةكا مةزن ذكوردستانىَ وميرطةهيَن خو كرن تا ل دوماهيىَ كةفتين ل ذيَر دةسهةلاداريا عوسمانى ظة كو تاسالا 1851 هةمى ميرطةهيَن كوردى هاتين ذنافبرن. بيطومان خو راطرتن وبةرةظانيا ميريَن كوردان ذ كوردستان دنيظا ئيَكىَ دا ذ سةةدىَ نوزدىَ هةستةكا نةتةوةى ل ثشت بوية.
            ثشتى هةلوةشيانا ميرطةهيَن كوردى مللةتىَ كورد كةفتةت قوناغةكا تارى دا و سةروبةرىَ كوردستانىَ ذ هةمى لايا ظة تيَكضو مةلا مةحمودىَ بايةزيدى 1799-1867 ئةطرىَ هةلوةشيانا ميرطةهيَن كوردى وتيَكضونا باودوخىَ كوردستانىَ ظةطةراندة بو نة يكطرتنا مللةتىَ كورد دبيَذيت( ئةطةر مللةتىَ كورد وةكى مللتيَن ديتر ئيَطرتن دنافبةرا خودا ثةيداكربان دا شيَن دةولةتةكىَ بدامةزرينن وسةربةخويا خو رابطةهينن ) هةروةسا بايزيدى دبيذيت( ئةطةر هندةك عةشيرةتا ذى خو دابان ئيَك داشيَن بةريةكىَ بضوك دامةزرينن و بيَطومان ثاشى ئةف بةرةيىَ داشيَت دةولةتةكىَ بدامةزرينيت) ديسا هوزانظانيَن كورد داناظا هوزانيَن خودا نة شةرعيةتا دةسهةلاداريا عوسمانى ددان دياركرن بونمونة حاجى قادرىَ كوى1817- 1897 دبيَذيت ( حاكم وميرةكانى كوردستان هةر لة بوتانةوة هةتا بابان يةك بةيةك حافزى شةريعةت بوون سةيد وشيَخى قةوم وميلةت بوون) هةروةسا شيَخ رةزايىَ تالةبانى 1832-1910 دبيَذيت( ببيرم دىَ سولةيمانى كة دار ومولكى بابان بو نة تة سخيرى عةجةم نة سوخرةكيَش ئالى عوسمان بوو).
لةورا مللةتىَ كورد بةردةوام بزاظ دكرن دذى دةسةهةلاداريا عوسمانى، وبزاظا ذ هةميا طرنكتر بزاظا شيَخ عوبيدلايىَ نةهرى بوو لسالا 1880 يىَ كو هةولداى ببزاظةكىَ رابيت سةرانسةرى كوردستانىَ ظةبطريت ذبو ظىَ يةكىَ كونطرةيةك ل نةهرى هاتة طريَدان وميريَن كوردان ل سةرانسةرى كوردستانىَ هاتن داخازكرن ذبو ثةيداكرنا ئيَطرتنةكىَ دنافبةرا واندا ، ونيَزيكى دوسةد ميريَن كوردان بةشداربوون تيَدا  كو ئةظة جارا ئيَكىَ ية سةركردةكىَ كورد بشيَت ظىَ ذمارا مةزنا ميريَن كوردا كومظة بكةت لةوا  هندةك ميَذوونظيس ظىَ شورةشى ددانن دةسثيَك بو ثةيدابوونا هزرا نةتةوةييا كوردى.
            ذئاليةكىَ ديظة ميقداد مدحةت بةدرخانى  ثيَنطاظة ك نو دبزاظا كوردى دا هاظيَت ل دةمىَ روذناما كوردستان ل قاهيرة بةلاظةكرى ب زمانىَ كوردى ل 22 نيسانىَ سالا 1898 ب راستى دةركةفتنا  ئةظىَ روذنامىَ  وةرضةرخانةك بوو دبزاظا مللةتىَ كوردا كو ئةظة بويةكةم جارة روذنامةكا كوردى بهيَتة بةلاظةكرن وهةول بدةت مللةتىَ كورد هشياربكةت وسياسةتا سولتان عةبدولحةميدى رسوابكةت بو ملةتىَ كورد ، لةوا هندةك ميَذوونظيس دةركةفتنا ظىَ روذنامىَ بثيَنطاظةكا باش دزانن بةرةف ثةيدابوونا هزرا نةتةوةى.
            راستة ظان هةردوو رويدانا كارتيَكرنةكا مةزن كر لسةر ثةيدابوونا هزرا نةتةوةيا مللةتىَ كورد بةلىَ بديتنا مة هيَشتا شيَوازىَ خو يىَ دروست وةرنةطةرت تا ثةيدابوونا ثارتيَن سياسيَن كوردى كو رولةكىَ مةزن ديتن دثيَشظةبرنا هزرا نةتةوةى دا ، ميَذونظيسيَن كورد ليَكجيَوازن كا كةنطى ذيانا ثاتايةتى يىَ ل كوردستانىَ دةسثيَكرية زوربةى وان كومةلا عةزمى قةوى كوردستان ئةوا ل سالا 1900 هاتى دامةزراندن ب ئيَكةم ثارتا كوردى ددانن، بةلىَ سوريا بةدرخان دروذناما كوردستان دة ئةوا ل سالا 1917 ل قاهيرة دةركةفتى دبيَذيت روذناما كوردستان ئةوا ذلايىَ ميقداد مدحةت بةدرخانى ل قاهيرة بةلاظةكرى سالا 1898 زمان حالىَ كومةلةكا كوردى ل ئةستةمبولىَ سالا 1897 هاتبوو دامةزراندن وميقداد ميدحةت ذلايىَ ويَظة هاتبوو هنارتن  بو مسرىَ داكو روذناما كوردستان بناظىَ كومةلىَ بةلاظةبكةت. بةلىَ ثيَزانينيَن مة ل دور ظىَ كومةلىَ دكيَمن.
            ذيانا ثارتايةتى ل كوردستانىَ ثيَنطاظيَن باش هاظيتن ثشتى سةركةفتنا كومةلا ئيتحاد وتةرةقى ل سالا 1908 ل دةمىَ ريَك بو مللةتيَن دناظ دةولةتا عوسمانى دا هاتى ظةكرن ذبو ئةنجامدانا كاريَن سياسى لةوا مللةتىَ كورد ذى ضةندين ثارتيَن سياسى دامةزراندن وةكى دامةزراندنا كومةلا كورد تةعاون تةرةقى ل سالا 1908 يا كو روذنامةيةك بةلاظةكرى ب ناظىَ كورد وكومةلا بةلافكرنا زانستيَن كوردى ل سالا 1908 ، وكومةلا هيظى ل سالا 1912 ياكو طوظارةك  بةلاظةكرى ب ناظىَ روذى كورد ثاشى طوهارت وئيَك دى بةلاظةكر بناظىَ هةتاوى كورد. ب راستى دظى ماوةى دا هزرا نةتةوةى ل دةف مللةتىَ كورد بةرةف قوناغيَن طةلةك ثيَشكةفتى ضو.











ليست هناك تعليقات:

إرسال تعليق