وانا دووىَ
كوردستان دشةرىَ جيهانى يىَ ئيَكىَ دا 1914-1918
1- هندةك ثيَزانينيَن
طشتى ل دور شةرىَ جيهانىَ ئيَكىَ
2- ثروثاكندة ذبو راكيَشا مللةتىَ
كورد
3- هةلويستىَ مللةتىَ كورد ذ ثروثاكندة دةولةتيَن شةركةر
4- كارياريَن
شةرى ل كوردستانىَ
5- ئةنجاميَن شةرى ل سةر مللةتىَ كورد
هندةك ثيَزانينيَن طشتى ل دور شةرىَ جيهانىَ ئيَكىَ
براستى شةرىَ جيهانى يىَ يىَ جودابوو ذ وان شةريَن بةرىَ
هاتين ئةنجامدان ب تايبةت ذ لايىَ ضةكى ظة لةورا دىَ بينين ريَذا خويناوى يىَ
طةلةك زيَدةتربوو ذبو ظىَ يةكىَ مةترسى ددلىَ هةمى دةولةتيَن شةركردا هةبوو لةورا
ل دةمىَ سةفيرىَ ئةلمانى ل روسيا بريارا راطةهاندنا شةرى داى روسيا روندك ذضاظيَن
وى دبارين.
طةلةك ئةطةر ل ثشت رابوون ئةظى شةرى هةبوون وةكى قولثيَن
سياسييَن هةفدذ و ثةيدابوون قيرانيَن سياسى وهةظركيا ئيستعمارى وثيشبركيا ضةكرنىَ
دنافبةرا دةولةتاندة، لىَ دسةرهندىَدا ئةم دشيَن بيَذين ثترول ئةطةرةكىَ سةرةكى
يىَ ظى شةرى بوو ذبةركو ثترول ذ وى بةياظى دةركةفت كو ثتنىَ داظا مالا دة بهيَتة
بكارئينان ذبو روناهييىَ وخوارنىَ بةلكو بريتانيا دهندىَ دطةهشت كو ثثترول دىَ
بيتة ئامرازةكىَ ستراتيجى دئايندةى دا وسةركةفتن دىَ بو وىَ دةولةتىَ ظةطةريت ئةوا
دةسهةلادارى هةى لسةر بيريَن ثترولىَ ذبةركو ل عةسمانى دىَ ثيَتظى بية بو
بالةفرا ول ناف ئاظىَ دىَ ثيَتظى بيىَ بو
ثاثورا ول سةر ئاخىَ بو سيارا ودةبابا، ئةفجا ثةترول سةركةفتن ضيَدكوت.
دةسثيَكرنا شةرىَ جيهانى يىَ ئيَكىَ
ياخوياية شةرىَ جيهانى يىَ ئيَكىَ دةسثيَكر ثشتى كوشتنا
مةلكىَ نةمسا فرديناندى ذلايىَ كةسةكىَ سربى بناظىَ غافريلو برينسيب ل 28 حزيرانا 1914ل سرائيظو ثايتةختىَ بوسنة ئةفجا دولةت
ل دويف دةولةتىَ بريارا شةرى دذى يادى راطةهاند ل 28تيرمةهىَ نةمسا بريارا شةرى
دذى سربيا راطةهاند ول 30 تيرمةهىَ روسيا بةرهةظييَن شةرى راطةهاندن ول 1 تةباخىَ
ئةلمانيا ذى خو بةرهةفكر و دهةمان شةفدا بريارا شةرى دذى روسيا راطةهاند ثاشى لةر فةرةنسا ل 3تةباخىَ و ل 4 تةباخىَ
بريتانيا بريارا شةرى دذى ئةلمانيا راطةهاند، بظى شيَوةى شةرى دةسثيَكر ثشتى
ئةلمانيا هيَرش برينة سةر فةرةنسا.
ئةفجا ئةطةر فيشةكيَن ئيَكىَ ييَن ظى شةرى ل ئةوربا
هاتبن هاظيَتن ل روشهةلاتا ناظةراست ييَن
ئيَكىَ ل كوردستانىَ هاتن هاظيَتن ظىَ
ضةندىَ لازاريف دوثات دكةت ودبيَذيت بةرى
ثاثوريَن عوسمانى دةربةنديَن دةريا رةش ييَن روسى بومبارانكرين ل ضريا ئيَكىَ سالا
1914 تةقة بةردوامبوو ل روشهةلاتا كوردستانىَ.
ثروثاكندة ذبو راكيَشا مللةتىَ كورد
ثروثاكندة ذبو راكيَشا مللةتىَ كورد
مللةتىَ كورد ئيَك ذوان مللةتيَن طرنك بوو ييَن
دةولةتيَن شةركر طرنطى ثىَ دداى ئةو ذى
ذبةر
جهىَ كوردستانىَ ضونكة دةظيتة دنافبةرا دوو
بةروكيَن شةرى يىَ روسى وعوسمانى وئةلمانيا دظيا ظى بةروكى طةرم بكةت داكو هيَزا
روسى بذارة بكةت وشيانيَن وىَ ل ئةورثا كيَم بكةت، لةوا دةولةتا عوسمانى ذلايةكىَ
و روسيا ذلايةكىَ دظيان ثشتطيَريا كوردان مسوطةربكةن. لايةنىَ ئاينى كورد موسلمانن
ونةتةوةى كو كورد دبىَ دةولةتن دوو لايةنبوون دةولةتيَن شةركةر كار لسةر دكرن ذبو
راكيَشانا مللةتىَ كورد
هةلويستىَ مللةتىَ كورد ذ ثروثاكندييَن دةولةتيَن شةركةر
بو زانين ثروثاكندا دةولةتا عوسمانى ل ضو دةظةرا سةر
نةطرت ذبلى كوردستانىَ ، ل جةزيرا عةرةبى
شةريف حوسيَن دذى راوةستا ديسا لمسرىَ وهندىَ ذى ض ثيَنطاظيَن وةها نةهاتن
هاظيَتن ، ئةطةرىَ ظىَ ضةندىَ ذى ب ديتنا مة ظةدطةريت بو كاريزمايةكىَ كورد كو
بشيَت د هاوكيَشيَن دةولييَن وى سةردةمى
بطةهيت وظىَ ضةندىَ بو خةلكىَ كوردستانىَ شروظةبكةت و خةلكىَ ل دور خو
كومظةبكةت و ئيَك بريارىَ ل كوردستانىَ ثةيداثكةت.
ب راستى دةولةتا عوسمانى ل كوردستانىَ كار ل سةر
ثروثاكندةكا دى ذى دكر ئةوذى بو خةلكىَ كوردستانىَ ددا دياركرن كو ئةرمةن وئاشوريا
دظيَت دةولةتيَن خو ل سةر ئاخا كوردستانىَ ئاظابكةن.
بيَطومان ثرانيا مللةتىَ كورد لسةر ظىَ بريارىَ نةما ث
تايبةت ثشتى شكةستنا لةشكةرىَ عوسمانى دشةران دة وئاخا كوردستانىَ بوى ئيَك
ذطورةثانيَن شةرى و نة طرنطى ثيَدانا عوسمانى ب لةشكةرىَ كورد وبرنا وان
بو دةظةريَن دوير ، ثةيظا سةفةربةرلةك
ل وى دةمى ثةيدابوو ئانكو سةفةرا نة
زظرينىَ .
هاريكاريَن كوردان دطةل لةشكةرىَ عوسمانى
ئةم دشيَن هاريكاريَن كوردان دطةل لةشكةرىَ عوسمانى ب
ضةند نمونةيةكان دياربكن:
1- محمد امين زكى دبيَذيت: كور
ثتريا لةشكةرىَ يازدىَ بوون ئةوىَ بنطةهىَ وىَ ل مةعمورةت ئةل عةزيز ، ولةشكةرىَ
دوازدىَ وبنطةهىَ وى ل ميسلىَ ذبلى 253 كةتيبيَن يةدةك هةروةسا هندةك حامييَن
زيَرةظانيَن سنورى ، ديسا زوربةى ئةفسةريَن لةشكةرىَ عوسمانى ئةظىَ بنطةهىَ وى ل
ئةرزةرومىَ ذ كوردان بوون ولةشكةرىَ دةهىَ ل سيواس .
2-بةذداربوونا شيَخ مةحموودى 1000كةسا دشةرىَ شوعيَبةدا
ل باشورىَ عيراقىَ
3- ضونكى زوربةى شةريَن رويداين ل دةظةريَن كوردستانىَ
بوينة خةما خودانكرنا ظى لة شكةرى ل سةر
ملليَن خةلكىَ كوردستانىَ بوو.
شةرىَ سةرى
قاميشى هةلويستىَ روسيا
ثلانا دةولةتا عوسمانى ظةكرنا بةروكةكىَ بوو ل دةظةرا
قةفقاسىَ ذبو ظىَ يةكىَ ئامادةكاريةكا باش كربوو
و ئةنوةر ثاشاى ريَظةبةريا وىَ دكر بةلىَ توشى شكةستنةكا مةزن بوو ل 6
كانينا دووىَ 1915 ثاش ئةظى شةرى لةشكةرىَ روسى زوربةى دةظةريَن باكورىَ كوردستانىَ
ظةطرتن وةكى وان و ئةرزنجان وتةرابيزون وموش وبةدليس .........
لةشكرىَ روسى طةلةك كرياريَن خراب ل كوردستانىَ
ئةنجامدان ب تايبةت لةشكةرىَ ئةرمةنى يىَ كو دظيايى هةمى موسلمانا بكوذيت هةر وةك
شاخوفسكى دبيرهاتنيَن خودا دبيَذيت.لةوا خةلكىَ كوردستانىَ دذى روسيا راوةست .
ذلايةكىَ ديظة ثشتى لةشكةرىَ بريتانى ل باشورىَ عيَراقىَ
هاتى دورثيَضكرن داخاز ذلةشكةرىَ روسى هاتة كرن ب ريَكا ئيرانىَ وباشورىَ
كوردستانىَ بهيَتة فشار لسةر لةشكةرىَ عوسمانى بكةت ل بةغدا ، لةوا لةشكةرىَ روسى
ذ سيىَ لاياظة هاتة ( خانقين ، سوليمانية ، رواندوز) لىَ ل دةسثيَكا حوزيرانىَ سالا
1916 توشى شكةستنىَ بوو وهاتة ثاشظةبرن ،
ل رواندوزىَ لةشكةرىَ روسى بو ماوىَ ثتر ذ دوو هةيظا لىَ مان وسياسةتةكا خراب لىَ
هاتة بكارئينان بو نمونة رابوون ب
سيَدارةدانا رةشيد ئاغاى سةروكىَ عةشيرةتا هة ركيا
هةلويستىَ سةركرديَن كورد
1- شيَخ مةحمود بةرزةنجى
2- سمكويىَ شكاك
3- عبد القادر شمزينى
4- عبدالرزاق بدرخان
الدولة
|
القتلى والوفيات
|
الجرحى
|
الأسرى والمفقودون
|
إجمالي الخسائر
|
1,773,700
|
4,216,058
|
1,152,800
|
7,142,558
|
|
1,700,000
|
4,950,000
|
2,500,000
|
9,150,000
|
|
1,357,800
|
4,266,000
|
537,000
|
6,160,800
|
|
1,200,000
|
3,620,000
|
2,200,000
|
7,020,000
|
|
908,371
|
2,090,212
|
191,652
|
3,190,235
|
|
650,000
|
947,000
|
600,000
|
2,197,000
|
|
335,706
|
120,000
|
80,000
|
535,706
|
|
325,000
|
400,000
|
250,000
|
975,000
|
|
126,000
|
234,300
|
4,500
|
364,800
|
|
87,000
|
152,390
|
27,029
|
266,919
|
|
45,000
|
133,148
|
152,958
|
331,106
|
|
13,716
|
44,686
|
34,659
|
93,061
|
|
7,222
|
13,751
|
12,318
|
33,291
|
|
5,000
|
21,000
|
1,000
|
27,000
|
|
3,000
|
10,000
|
7,000
|
20,000
|
|
300
|
907
|
3
|
1,210
|
|
المجموع
|
8,538,315
|
21,219,452
|
7,750,919
|
37,508,686
|
ئةنجاميَن شةرى ل سةر كوردستانىَ
•
محمد امين زكي دبيَذيت:» سيىَ سةد هزار لاويَن كوردا دظى
شةرى دا هاتن كوشتن.
•
ديسا ميَجةرسون دبيَذيت خةلكىَ سوليمانى يىَ ل سالا 1914
بيست هزار كةس بوون ول سالا 1918 هذمارا وان كيَم بوو تا 2500كةس.
•
لازاريف دبيَذيت ئةوبنةماليَ ذ 20 تا 30 كةسا ثيَكدهاتن
هذمارا وان كيَم بوو تا 3 يان 4 كةسا
•
بلةج شيَركو دبيَذيت (شةرىَ جيهانى يىَ ئيَكىَ بو
ئةطةرىَ كوشتن وكوجبرنا مليون كةسيَن كورد، بو نمونة ددةمىَ شةرى دا دةولةتا
عوسمانى نيَزيكى شةسد هزار كورد كوجكرن وبةلاظةكرن ل توركيا ذبو توركرنا وان.
•
ل رواندوزىَ نيَزيكى هزار مالا تيَدا دذيان ثتنىَ شيَست
مال لىَ مان
•
هوزا
برادوست ذ 1080 خيَزانا ثيَكدهات
ثتنىَ 157 خيَزان ذىَ مان
•
نيَزيكة 2مليون ونيظا ذ موسلمانا هاتن كوشتن بهرا كوردا
ن ذ ىَ 42%
مةلا حةمدون
مةلا حةمدون دهوزانةكا خودا سةروبةرىَ كوردستانىَ ددةمىَ
شةرى دا ب شيَوةيةكىَ باش ددةتة رونكرن:
ذةندرمة ئةسوريَتةوة وةك واشةى برسى
لو لاشيى ميللةت فروفيلى غةزاوة
فةوتاوة لة بةر سوخرة كةر وقاتر ويابوو
حوشتر سةقةت وشل بوة طا ثشتى شكاوة
كةر شةوقى زةرينى نيية حةتتا لة بهارا
ترسى هةية نةك بيَخنة ذيَر بارى تةزاوة
ئةسيرةكىَ عوسمانى
ثشتى ئةسيرةكىَ عوسمانى كةفتى ددةستيَن لةشكةرىَ روسى دا
، ئةفسةرةكىَ روسى ثسيارىَ ذىَ دكةت كايىَ بذنة يان نة ، ئيَخسير وةلامىَ ددةت
ودبيَذيت : دشةرىَ ترابليَسىَدا بومة ئيَخسيرىَ ئيتاليا ودشةرىَ بةلقانىَ دا بومة
ئيَخسيرىَ بولغاريا وئةظة ئةس بومة ئيَخسيرىَ روسيا كا دةرفةت ئةز ذنىَ بينم)