الخميس، 24 ديسمبر 2020

الحرب الباردة 1946-1991

حكومة اقليم كوردستان- العراق
وزارة التعليم العالي والبحث العلمي
جامعة دهوك/ فاكلتيا العلوم الاجتماعية والانسانية
سكول الاداب / قسم التاريخ 



الحرب الباردة
دراسة تاريخية سياسية في الفترة (1946-1991)




                                                         
د.فرهاد محمد احمد                             

2711ك                              2011م                       1432هـ


الاثنين، 18 مارس 2019

كاودانيَن سياسى وجظاكييَن بارزانيان د ديتنيَن واندا د ناظبةرا ساليَن 1946-1956 فرهاد محمد احمد ، فتاح محمد محمود



كاودانيَن سياسى وجظاكييَن بارزانيان د ديتنيَن واندا د ناظبةرا ساليَن 1946-1956
ثوختة
     ئةظ ظةكولينة هةولةكا ئةكاديمية، بو دياركرنا وان كارة سات و ئيَش و ئازاريَن خيَزانيَن بارزانييان ديتين، ثشتى كومارا كوردستان ذناظضوى و ثاش هاتنا وان بوَ عيَراقىَ دناظبةرا (1946-1956)، يا خوياية دظى ماوةيدا بارزانى،  ذلايىَ هةردوو حكومةتيَن ئيرانىَ و عيَراقيَظة توشى سةرةدةريةكا نةمروظانة بوون، بوَ ئةطةرىَ هندىَ  ريَذةيةكا زور يا وان  ذبةر شةران، سةرمايىَ،  برسيَ  و نةخوشييان ذناظبضن. هةذى طوتنيَية هذمارا بارزانييان و خيَزانيَن دطةل دا ل دةمىَ بزاظا بارزان ذناظضوى سالا 1945 و بةرةف ئيرانىَ ظة ضوين دطةهشتة (10000) كةسان، ل دةمىَ ظةطةريانىَ نيَزيكى نيظةكا وان ذناظضون و ريَذةيةكا دى ثاشى ذناظضون ذئةنجامىَ وىَ سةرةدةريا دوذمنانانة ئةوا حكومةتا عيَراقىَ دطةل وان كرى، لةورا ئةم ب فةر دبينين ئةظ قوناغة ذميَذوويا بارزانيان دناظ ظةكولينةكا ئةكاديميدا بهيَتة توماركرن كو دظيَ ظةكولينيَدا ثشتبةستن ل سةر ديتنيَن وان بخو هاتيةكرن، ئةظيَن دناف رويداناندا دذيان و ب ضاظيَن خو دديتن، ب ظىَ ريَكىَ مة شيا ريَذةيةكىَ ذوان رويدانان ب ثاريَزين ذبةرزةبوونىَ.
كليلا ظةكولينىَ: خيَزانيَن بارزانييان، كارةسات، حكومة تا عيراقىَ، ئاغا
ثيَشةكى
طرنطييا ظةكولينىَ:                            
       بابةتىَ كارةساتيَن خةلكىَ كوردستانىَ ب طشتى و ييَن دةظةرا بارزان ب تايبةتى تيَدا دةربازبوين ذئةنجامىَ بزاظيَن بارزان ييَن ئيَك ل دويف ئيَكىَ هيَشتا نةكةفتية بةر باس وظةكوليَنيَن تايبةت، ئةوا هاتية باسكرن دناظ ذيَدةراندا ضةندةكا زور كيَمة، ئةو ويَنىَ نةخوش يىَ خةلكىَ كوردستانىَ تيَدا دةربازبووى ب راستى نيشان نادةت. ديسان ئةو ذيَدةريَن خو ل ئةظى بابةتى كرينة خودان زور دكيَمن وب تبليَن دةستان دهيَنة هذمارتن، ئةطةرىَ سةرةكييىَ كيَماسيا ذيَدةران بو وىَ ضةندىَ ظةدطةريت كو تا ئةظرو ذى مة ظةكولةران طرنطى نةداية ميَذوويا مللةتىَ خو يا زارةكى، لةوا ئةم فةر دبينين ظةكولةر طرنطييىَ بدةنة ئةظى بياظىَ ميَذوويا مللةتىَ كورد، ضونكى ئةو ميَذوويا دبيردانكا خةلكىَ كوردستانيَدا ب ديتنا مة طةلةك زورترة ذئةظا هاتية نظيَسين، ئةظ ظةكولينة دكةظيتة ذيَر ئةظى بياظى ل ميَذوييا مللةتىَ كورد. هةر ذبو ظىَ ئيَكىَ ئةم ب فةر دبينين ئةظ قوناغة ذميَذوويا بارزانيان دناظ ظةكولينةكا ئةكاديميدا بهيَتة توماركرن كو دظيَ ظةكولينيَدا ثشتبةستن ل سةر ديتنيَن وان بخو هاتيةكرن، ئةظيَن دناظ رويداناندا دذيان و ب ضاظيَن خو دديتن، لةورا ذى ئةظ ظةكولينة شياية ريَذةيةكىَ ذوان رويدانان ذبةرزةبوونىَ ببثاريَزيت.
ئارمانجيَن ظةكولينىَ:
     ظةكولين سىَ ئارمانجيَن سةرةكى ب خوظة دطريت، يا ئيكىَ: دياركرنا وىَ سياسةتا خرابا حكومةتا ئيرانىَ ثاشى يا عيَراقىَ ودويظةلانكيَن وان بةرامبةر خةلكىَ دةظةرا بارزان، ضونكى ببوو ناظةندا بزاظيَن كوردى. يا دووىَ: دياركرنا كارةسات وئيَش وئازاريَن خةلكىَ ئةظىَ دةظةرية، ضونكى بو ب دةستظةئينانا مافيَن رةواييَن مللةتىَ كورد دةست ذخةبات وبةرخودانىَ  هةلنةطرت،كو ثيَتظية نفشىَ ئيرو ل سةر ئاطةهداربيت. يا سيَيىَ: طرنطيدانة ب ميَذوويا كوردى يا زارةكى وثاراستن وتوماركرنا وان ثيَزانيناية ئةويَن دبيردانكا وان كةساندا، ئةويَن رويدان ب ضاظيَن خو ديتى، لةوا طةلةك ثيَزانيَن طرنك، ذبةرزةبوونىَ دىَ هيَنة ثاراستن.
طرفتا ظةكولينىَ:
      ئةظ ظةكولينة هةولةكا ئةكاديمية ذبو دياركرنا وان كارةسات وئيَش وئازاريَن خيَزانيَن بارزانيان ديتين ثشتى كومارا كوردستان ذنافضوى وثاشى هاتنا وان بو عيَراقىَ دنافبةرا (1946-1956)، يا خوياية دظى ماوةيدا بارزاني وخيَزانيَن دطةلدا ذلايىَ هةردوو حكومةتيَن ئيرانىَ وعيَراقيَظة توشى سةرةدةريةكا نا مروظانة بوون بو ئةطةرىَ هندىَ كو ريَذةيةكا زور يا وان  ذبةر شةران، سةرمايىَ، برسىَ ونةخوشييان ذنافبضن. هةذى طوتنيَية بيَذين ذمارا بارزانيان وخيَزانيَن دطةلدا ل دةمىَ بزاظا بارزان ل سالا 1945 ذنافضوى و بةرةظ ئيرانيَظة ضوين دطةهشتة(10000)كةسان ول دةمىَ ظةطةريانىَ نيَزيكى نيظةكا وان ذنافضون وريَذةيةكا دى ثاش ظةطةريانا وان بو عيَراقىَ ذنافضون، ذئةنجامىَ وىَ سةرةدةريا دوذمنانانة ئةوا حكومةتا عيَراقىَ ودويظةلانكيَن وىَ دطةل واندا كرى.
طريمانا ظةكولينىَ:
      ظةكولين ذطريمانةكا سةرةكى دةسثيَدكةت، كو حكومةتا ئيرانىَ و ثاشى يا عيَراقىَ ودويظةلانكيَن وان زورداريةكا مةزن ل خةلكىَ دةظةرا بارزان دكر وسياسةتا وان يا هوظانة بوو، ذبةركو دةظةرا وان ببوو مةلبةندىَ بزاظيَن كوردى، ب شيَوةيةكىَ طشتى طريمانا ظةكولين ظان ثرسياريَن ل خوارىَ دئازرينيت:
-       بو ضى حكومةتا ئيرانىَ و يا عيَراقىَ سةرةدةريةكا هوظانة دطةل خةلكىَ دةظةرا بارزاندا دكر؟
-       ئةو ض كارةساتبوون بارزانيان ل سةر دةستىَ حكومةتا ئيرانىَ وعيَراقىَ وديظةلانكيَن وان ديتين؟
-       ئايا هةلويستىَ ثارتى ديموكراتى كوردستان و روذنامةظانيا كوردييا وى سةردةمى د ئاستىَ ثيَتظيدا بوو؟
ضارضوظىَ دةمىَ ظةكولينىَ: 
    ئةظ ظةكولينة ثاش كةفتنا كومارا كوردستان دةسثيَدكةت ضونكى ظةكولينةكا دى ياهةى ل دور هةمان بابةتى دنافبةرا 1945-1946 ئانكو ثاش شكةستنا بزاظا بارزان هةتا كةفتنا كومارا كوردستان. وئةو دةمىَ هاتية دةست نيشانكرن بو ظىَ ظةكولينىَ (1946-1956) قوناغةكا دييا كارةساتيَن بارزانيانة كو ل سالا 1956 زوربةيا بارزانيان ظةدطةرن بو سةر جه وماليَن خو لةوا دوىَ سالىَ دا رادوةستيت.
تةوةريَن ظةكولينىَ:
          ئةظ ظةكولين ثشت ب ريَبازا ميَذوويى دبةستيت، كو طرنطيىَ ددةتة وةسف وشروظةكرنا رويدانيَن ميَذوويى ل دويظ ظان ناظيَن ل خوارىَ:
-       رةوشا بارزانييان ثشتى كةفتنا كومارا كوردستان تا روبارىَ طادةر(1946-1947)
-       طةهشتنا بارزانييان بو سةر روبارىَ طادةر و برِياريَن ضارةنظيس ساز 1947
-       سياسةتا حكومةتا عيَراقىَ ودويظةلانكيَن وىَ بةرامبةر بارزانييان (1947-1956)
ئيَك: رةوشا بارزانييان ثشتى كةفتنا كومارا كوردستان تا روبارىَ طادةر 1946-1947
     هةردوو حكومةتيَن سوظيَتى و ئيرانىَ ل 4 نيسانا سالا 1946 ريَكةفتن ل سةر ظةكيَشانا لةشكةرىَ سوور د ماوىَ شةش حةفتيان دا، هةر ذ روذا 24 ئادارا هةمان سالىَ، ديسان ل سةر دامةزراندنا كومثانيةكا طازىَ يا هاوبةش ريَككةفتبوون ب مةرجةكىَ جظاتا نشتمانيا ئيرانىَ ل سةر رازيببيت، هةروةسا هذمارتنا كيَشةيا كومارا ئةزربةيجانىَ[1]}و يا كومارا كوردستانىَ[2]{ وةك كيَشةييَن نافخويى و ضارةسةريا وىَ ددةستيَن حكومةتا ئيرانىَ دا بيت[3]. ب طورةى ئةظىَ ريَكةفتنىَ لةشكةرىَ سوور خو ذ ئيرانىَ ظةكيَشا و دوماهيك سةرباز ل 19 طولانىَ سالا 1946 هاتة ظةكيَشان[4]. لةورا هةردوو كومار كةفتنة  بن رةحما حكومةتا ئيرانىَ يا كو ذلايىَ خو ظة هيَزا لةشكةرى بكارهيناى بوَ ذناظبرنا وان، سةبارةت كومارا كوردستانيَ سةروكىَ وىَ قازى مةحمةدى(1900-1947) ثيَخةمةت خوين نةهيَتة رشتن، برياردا بىَ شةر خو رادةستى لةشكةرىَ ئيرانىَ بكةت[5].
        ذلايىَ خوظة مةلا مستةفا بارزانى برياردا هةمى خيَزانيَن بارزانييان ذ مهابادىَ و دةوروبةريَن وىَ دةربكةظن و بةرةظ نةغةدىَ[6] و شنويىَ[7] ظة بضن[8]. بةرى مةلا مستةفا بارزانى باذيَرىَ مهابادىَ بجه بهيَليت داخازىَ ذ قازى محةمةد دكةت دطةل وان بضيت و دبيَذيتىَ: "حةزرةتى ثيَشواى فةرماندة داخازا من ذتة ئةوة دطةل مة ذ مهاباد دةربكةظى، ئةطةر بتنىَ مابم دىَ حةفت سالا ئالايىَ تة ل سةر سةرىَ خو هةلطرم"[9]. بةلىَ قازى محةمةد ل سةر ظىَ داخازيىَ رازى نةبوو، هةروةسا ذ بريارا ب دةستظة بةردانا باذيَرىَ مهاباد بؤ لةشكةرىَ ئيرانىَ ثةشيمان نةبوو، ئةو بوو، ل روذا 16 كانوونا ئيَكىَ 1946 لةشكةرىَ ئيرانىَ بيَى بةرطرى هاتنة دناظــ مهاباد دا و دوماهى ب دةستهةلاتا كومارا كوردستان ئينا[10].
      ثشتى دوو روَذان ذ طرتنا باذيَرىَ مهاباد، مةلا مستةفا بارزانى داخازا ديدارةكىَ دطةل جةنةرال غةفارى سةركردىَ لةشكةرىَ ئيرانىَ دكةت، ل روَذا 20 كانوونا ئيَكىَ 1946 ل مهاباد ضاظـ ثيَكةفتن هاتة ئةنجام دان و بارزانى دياركر كو ئةطةر حكومةتا بريتانيا طةرةنتيا ثاراستنا وان ذ حكومةتا عيراقىَ وةربطريت ئةو د ئامادةنة ظةطةرنة عيراقىَ[11]. لىَ جةنةرال غةفارى ثيَشنيار كر كو بارزانى راستةوخو دطةل تةهران دان و ستاندنا ئةنجام بدةت، ذبةرهندىَ مةلا مستةفا بارزانى ب سةروكاتيا شاندةكىَ ثيَك هاتبوو ذ ميرحاج ئةحمةد و عزةت عةبدولعةزيز و نورى ئةحمةد بو وىَ مةرةمىَ بةرةظ تةهران ضوون[12]، ثشتى ثتر ذ هةيظةكىَ ل تةهران ماين و ئةنجام دانا ضةندين ديدار و كومبوونان دطةل هةر ئيَك ذ شاهىَ ئيرانىَ محةمةد رةزا ثةهلةوى(1941-1979) و قوام سةلتةنة، سةروك وةزيرىَ ئيرانىَ، ل 29 كانوونا دووىَ 1947 ب ضةند مةرجةكا  ظةطةريانة شنويىَ، ئةو ذى ثيَدظيية دةستثيَكىَ ضةكىَ خو رادةستى حكومةتا ئيرانىَ بكةن، ثاشى دىَ هيَنة ئاكنجى كرن ل ئيرانىَ يان دظيَت مال و خيَزان بزظرنة عيراقىَ و ئةويَن مةحكوم بتنىَ دشيَن ل ئيرانىَ بمينن، ئةطةر نة زويترين دةم بزظرنة عيراقىَ[13].
      ثشتى مةلا مستةفا بارزانى ظةطةرياية شنويىَ ئةو مةرج دطةل شيَخ ئةحمةدى طوتوبيَذكرن و برياردان ظةطةرنة عيَراقىَ، ضونكى ئةوان باوةرى ب حكومةتا ئيرانىَ نةبوو، لىَ داخوازكرن حكومةتا ئيرانىَ دةرفةتىَ بدةتة وان ل ئيرانىَ بمينن تا وةرزىَ زظستانىَ ب دوماهيك بهيَت[14]. كورد ناسةكىَ بيانى ئاماذة دكةت كو ل وى دةمى بارزانى داخواز ذ سةفيرىَ ئةمريكى (جورج.ف.الن George.F. Alan) كر ئةوان و خيَزانيَن بارزانييان وةك ثةنابةر ل وةلاتىَ ئيَكطرتييَن ئةمريكا وةربطرن، بةلىَ داخوازيا وى رةدكر ب بيانويا هندىَ كو كارةكىَ ب ظى رةنطى دظيا كونطريس رازيبيت، هةروةسا ذبةر كرييَن ظةطوهاستنىَ ذى زور يا ب زحمةت بوو[15]. بارزانى بةردةوام بوو دهةوليَن خودا دطةل هةردوو باليوزخانيَن بريتانى و ئةمريكى و داخواز ذيَدكر حكومةتا عيَراقىَ رازى بكةن ب دةرئيَخستنا بريارا ليَبورينىَ بوَ وان، بةلىَ رةنطة وان ولاتان حةز نةكربيت بارزانى ظةطةريَتة عيَراقىَ، ضونكى ب ديتنا وان بارزانى "ئاريشةكا بةردةوام بوو بوَ عيَراقىَ" و حكومةتا سوظيَتى دىَ ئةوى بوَ بةرذةوةندييَن خو بكارهينيت[16].  
      سةبارةت رةوشا خيَزانيَن بارزانييان ثشتى كةفتنا كومارىَ، دةمىَ دةنطوباسىَ كونترولكرنا باذيَرىَ مهاباد بةلاظبووى ئةو خيَزانيَن بارزانييان ييَن ل سةر طوندان دابةشكرى ب زويترين دةم ذبةر ترسا خيانةتا هندةك هوزيَن كورد و تورك بةرةظ شنويىَ و نةغدة بريَكةفتن كو مةلبةندىَ كوم بوونا بارزانيان بوو، لىَ طةلةك ذ وان خيَزانانيَن درةنط دةنطوباس طةهشتينىَ ودةليظا ضونىَ بو وان نةرخساى ذلايىَ وان هوزيَن لايةنطريَن شاهىَ ئيرانيَظة توشى زولم و زورداريىَ بوون و ماليَن وان هاتنة تالانكرن[17]. ئةوان هوزان ذ بوَ رازى كرنا حكومةتا ئيرانىَ، باشترين دةليظة ديت هةرضى خيَزانيَن بارزانييان ل دةظةريَن وان هةين دةستة سةر بكةن و بكةنة ديارى بوَ لةشكةرىَ ئيرانىَ بةرامبةر ب دةستظةهينانا لىَ بورينىَ، هةر وةك كازم شانةدةرى، ل دور ضيروكا خيَزانةكا ئيَتيم وسيَوى(خيزانا خةليل حاجى هةسنى) كو ذضوار كةسيَن ذيىَ وان بضيك ثيَكهاتبوون، دبيَذيت: "موختارىَ طوندى ضو دةظ وىَ خيَزانا ئيَتيم وسيَوى، طوتة وان ض بارزانى ل دةظةرىَ نةماينة هةرن بطةهنة وان، ئةوان ذى هندةك كةل و ثةليَن سادة ل كةرىَ خو باركرن و بةرةظ نةغةدة و شنويىَ ب ريَكةفتن، ل نيظا ريَكىَ هندةك كةسيَن ضةكدار هاتنة د ريَكا واندا و هةرضى تشتةكىَ ظىَ هةى  ب زورى ذىَ وةرطرت، هةتا ثيَلاظــ ذ ثيَين وان كرن ، ب وى حالى  دناظــ سر و سةقةما زستانيَدا تا طةهشتنة طوندىَ طولىَ، ل وى طوندى ذبةر سةرما يا دذوار دوو خويشك و برايةكىَ من بناظىَ مستةفا و لةيلا- ناظىَ خويشكا دى نةهاتية زانين- طيانىَ خو ذدةست دان، وثشتى ضةند روَذةكا طةهشتة دةف بارزانييان ل باذيَرىَ نةغةدة"[18]. دةمىَ خةليل حاجى سةرهاتيا ظىَ رويدانىَ بؤ شيَخ ئةحمةد ظة د طيَريت شيَخ دبيَذيت: "ئةظة مةزنترين زوَردارية هةتا نوكة من طوه ليَبووى دةرحةقىَ هندةك مروظيَن ئيَتيم و هةذار هاتبيتة ئةنجامدان"[19].
      هةروةسا ل وان طونديَن توركمانى ييَن بارزانى لىَ ئاكنجى كرى ثشتى وان ئالوزييَن ضيَبووى ذبةر نةبوونا باوةريىَ هةمى زةلاميَن وان ذ بو ثاراستنا خو ب شةظىَ ل ئيَك جه كوم دبوون، هةروةكو ئةمين ئيبراهيم بابسيَفى دبيَذيت: "ل طوندىَ محبيجهىَ ل دورىَ بيست ماليَن بارزانييان لىَ هاتبوونة ئاكنجى كرن، ئةم ب شةظىَ ل طوندةكىَ دةوروبةر ل مالا تةها محمد ئةمين بابسيَفى كوم بووين، رؤذا ثاشتر هةميان ذن و زاروك و ماليَن خو ليَكدان و بةرةظ شنويىَ ب ريَكةفتين، هةر ضةندة ذلايىَ كوردةكىَ وىَ دةظةريَظة ل دور هيَرشا فارس و عةجةمان هاتينة ئاطةهدار كرن، بةلىَ نةضار بووين دظيَت بةردةوام باين ل سةر ريَكا خو، ل ريَكيَظة دةمىَ ل دةشتةكىَ د هاتين سىَ سواريَن ضةكدار دويظضوونا مة دكر، ثشتى دةمةكىَ كورت هذمارةكا زؤر سواران دوريَن مة طرتن، بتنىَ تةها و سعيد و ئةحمىَ بابسيَفى  تفةنط هةبوون و شةرىَ وان كر هةتا ئةم بشيَين خو بطةهنية وان زويرك و طركان و خو ل ويَرىَ هةتا شةظىَ حشار بدةين، هندةك ذ كةس و كاريَن مة ل دورىَ بيست كةسان ل نهالةكىَ ذمة بةرزة بوون، هةر طروثةك ذمة دويظ سةرىَ خو هات، مة نةدزانى ضارةنظيسىَ وان ض ليَهات، ثاشى ل شنويىَ مة ئيَكدى ديتةظة، لىَ ديار بوو ئةو زور ذ مة رحةتتر هاتبوون، بةلىَ هةر ض كةل و ثةل و دةوار و ثةز و ضيَليَن مة هةى ذ لايىَ وان سواران ظة هاتنة تالانكرن"[20].
       ذبةر رةوشا بارزانييان يا خراب شيَخ ئةحمةد ضةندين خوليَن دانوستاندنان دطةل جةنةرال هةمايونى و جةنةرال غةفارى ئةنجامدان، بةلىَ نةطةهشتنة ض ريَكةفتنان، ئيَدى هةردوولايان ئامادةكارى كرن بوَ هةر رويدانةكا ضاظةرىَ كرى، ل روَذا 15 ئادارا 1947 لةشكةرىَ ئيرانىَ ب ثشتةظانيا ضةكداريَن كرىَ طرتى (ضةتة) ييَن هةردوو هوزيَن مامةش[21] و مةنطور[22] هيَرش كرنة سةر باذيَرىَ شنويىَ و ب سةختى توث بارانكر، لىَ سةرةراى شيانيَن سنوردار ذ لايىَ هيَزا ضةكى و مروظيظة بارزاني شيان بةرسينطىَ وىَ هيَرشىَ بطرن[23].
      هةذى ئاماذة ثىَ كرنىَ ية دياردا تالانكرن و ريَطريكرنا بارزانييان ذلايىَ وان هوزيَن مة ئاماذة ثىَ كرى يا بةربلاظ بوو، ل طوندىَ بالستا يىَ سنورىَ سةقزىَ ذى د ناظبةرا (6- 8) ماليَن بارزانييان سةر ب تيرا شيَروانى لىَ بوون، ئةوان ذى ثشتى ثاشظة كيَشانا لةشكةرىَ كومارىَ ذ وى بةرةيىَ هةولدا خو بطةهينة دةظةريَن هيَمن، لىَ حالىَ وان ذى ذ بارزانييَن دةظةريَن دى باشتر نةبوو، خةلكىَ طوندةواريَن مياندوئاب ئةو بوشايى ب دةرفةت ديت بؤ شةلاندنا سةر و مالىَ وان و هةر ض تشتىَ هةى ذ ثةز و دةوار و ناظمالى و ئةطةر ئيَكىَ زيَرِةك ذى هةبيت هاتنة تالان كرن. ئيَك ذ ديدةظانيَن وان رويدانا ب ناظىَ شةريف قورتاس زرارى دبيَذيت: " ل مياندوئابىَ وةكى بارانىَ خةلكى تةقة ل سةر سةرىَ مة درةشاند، ثشتى بومة ديار بووى، ئةم خيَزان هةمى نةشييَن ب سةلامةتى دةرباز بين، زةلاميَن ضةكدار خو ذ خيَزانان جودا كر، زةلامان خو ل وان دول و نةهالان ثاراست هةتا بووية شةظ، ب شةظىَ ل رووبارىَ مياندوئاب دةرباز بووين، لىَ ذبةر دةحل و دريَن وىَ ثييَن من سوور بوون ذ خوينىَ را، ل نةغةدة ئةم طةهشتينةف مةلا مستةفاى، ثشتى ضةند روذا خيَزانيش هاتن، بةلىَ ريَطران بتنىَ ئةو جلكيَن د بةردا هيلابوون"[24]. هةروةسا شةريف قورتاس زرارى دبيَذيت:" ل جهةكىَ دطوتنىَ ضايخانا بةردةرةش ذبلى زةلامةكىَ كةسىَ بارزانى ويَرىَ نةما بوو، دةمىَ ئةم ديتين كةيفا وى زور هات، خو طةهاندة مة و طوتىَ زةلامةكىَ ل ظيَرة هةمى زيَرِيَن خيَزانا من ب زورى ييَت ذىَ وةرطرتين، زةلامان تظةنط لىَ راكرن ئةوى ذى هةر زوى عةردةك كولا و هةمى زيَريَن تالانكرى زظراندنةظة"[25].
      ل طوندىَ شنويىَ ذى بارودؤخىَ بارزانييان زوَر خراب بوو، ذبةركو هذمارةكا زوَر ذ وان بىَ مال و حال ببوون، ئةو كةسيَن ض تشت دناظــ دةستاندا نةمايى و شيانيَن دابين كرنا ذيانا خو نة هةى ل سةر ماليَن شنويىَ و طونديَن دةوروبةرىَ وىَ دابةش كرن، ثيَخةمةت هةتا وةرزىَ بهارىَ ذلايىَ خةلكىَ وان طوندانظة ثهيَنة خودان كرن، ئةو بيست ماليَن ذلايىَ هوزيَن توركمانيظة هاتينة تالانكرن ل سةر خةلكىَ طوندىَ سوفيانىَ دابةشكرن، هةرمالةكىَ دوو سىَ كةس حةواندن و زوَر جاران وةسا  هةلدكةفت ئةنداميَن ئيَك خيزان ل سةر زياتر ذ دوو مالان دابةش ببوون. بيطومان ئةظــ ضةندة هات ثشتى شيَخ ئةحمةد دطةل سةروَك هوزىَ وان ئاخفتى[26]. هةروةسا برسىَ دةست ب سةر واندا طرتبوو د وى سةردةمى دا باذيَرىَ شنويىَ ذ كومةلطةهةكىَ زيَدةتر نةبوو، لةوما هةمى ثيَدظييَن خةلكى ذ خارنىَ و كةل و ثةليَن دى د شيان دا نةبوو بهيَنة دابينكرن، ب تايبةتى كو هذمارا ثةنابةران زياتر ليَهات ذ يا خةلكىَ خوجه، ذبةرهندىَ خةلكىَ شنويىَ نةشيان ئةوىَ هذمارا زوَرا ئاواران بحةوينن، هةر ذبةرهندىَ ذى هذمارةكا ثيَشمةرطان ذ بوَ تيَركرنا زكىَ زاروكيَن خو نةضار بوون بةرامبةر هندةك خارنىَ ضةكيَن خو بدةنة خةلكى[27].  
      زيَدةبارى قةيرانا برسىَ و كيَم بوونا خوارنىَ، قةيرانا خانييا ذى هةبوو كو تيَدا بهيَنة حةواندن، ئةو خانييَن هةين ذى بيَ سةروبةر و مينا كوخا بوون، ب كيَر هندىَ نة دهاتن مروظ تيَدا بذين، لىَ بارزانى ب نةضارى ل سةر وان جهان بةلاظ بوون، بةلىَ ذبةر هيَرشا سثهى و كيَضا زؤر ب زةحمةت هةتا دشيان تيَدا ب روينن و بنظن، دةمىَ جلو بةرطيَن خو ل هنداظــ ئاطرى داقوتابان دةنطىَ قرضة قرضا سثهى و كيَضان بلند دبوو[28]. هةذى ئاماذة ثيَكرنيَ ية كو د وان هةمى ضاظ ثيَكةفتنيَن مة دطةل وان كةسا ئةنجام داين ئةظ رويدانة ديتين، دةمىَ بةحسىَ ظى ماوةى دكرن تشتىَ هةتا نوكة نةهاتية ذ بيركرن و د بيرةوةرييَن واندا ماى ئةو نةخوشى بوون ييَن ل دةردىَ هةبوونا بىَ هذمارا سثهى يا ديتين.
       ثشتى بؤ لةشكةرىَ ئيرانىَ دوثات بووى كو بارزانى خو ب دةست وان ظة بةرنادةن، هيَرشةكا كتوثر ذ هةمى لايةكيَظة كرة سةر باذيَرىَ شنويىَ، مةلا مستةفا بارزانى سةركيَشيا بارزانيان كر و كةفتنةت  شةرةكىَ طراندا دذى لةشكةرىَ ئيرانىَ، هيَزيَن ئاسمانى ييَن ئيرانىَ ل ئادارا 1947 دةست ب بوَمبة بارانكرنا وان طوندا كر ييَن د هزرا واندا ذن و زاروكيَن بارزانييان لىَ دئاكنجى نة[29]. لةوا مةلا مستةفا بارزانى و هةظاليَن خو ثلانةك دارشتن كو ب كيَمترين قوربانى ثاشةكشىَ ذ ئيرانىَ بوَ كوردستانا عيراقىَ بكةن، ئةو ذى هةمان ثلانا 1945 دةمىَ ذ عيراقىَ بةرةظ سنوريَن ئيرانىَ ثاشظة ضووى، ظىَ جارىَ ذى هةمى خيَزان دانة ثاش خو و ثيَشمةرطة ذى ب تةكتيكا لةشكةرى يا ثاشظة كشانىَ ل دويظ دا هاتن، ثيَخةمةت نةهيَلن لةشكةرىَ ئيرانىَ ثيَشظة رويىَ بكةت و بطةهنة كاروانىَ خيَزانان[30].
       ديسا د شةريَن حكومةتا ئيرانىَ دطةل بارزانييان، حكومةتا ئةمريكا ذى هاريكارى ثيَشكيَشى حكومةتا ئيرانىَ دكرن ب دانا ضةكى و ثيَزانينيَن لةشكةرى، تةنانةت باليوزىَ ئةمريكا ل ئيرانىَ جورج.ف.الن دطةل رةزام ئارا، سةروكىَ ستافىَ لةشكةرىَ ئيرانىَ، سةرا بةرةيىَ شةرى ل كوردستانىَ دا[31]. هةر ذبةرهندىَ شاهىَ ئيرانىَ محةمةد رةزا ثةهلةوى فةرماندىَ هيَزا لةشكةرى فةرمان دا لةشكةرىَ ئيرانىَ ب هةمى هيَزا خو ل بارزانييان بدةن، ل فةرمانةكىَ دا كو ل 20 ئادارىَ 1947 دةركةفتية تيَدا هاتية: "ب فروكان هةمى بنطةه و ريَكيَن كوضكرنا ماليَن بارزانى يا، هةروةسا توثخانا وان بومبة باران بكةن، دظيَت هةتا 4 نيسانا 1947 شةر ب دوَماهى بهيَت و كارةكىَ وةسا بكةن كو بارزانى نةشيَن دةرباز بن و لظىَ زياتر شةرما لةشكةرى نةضيت"[32]. ل سةر ظىَ بريارىَ لةشكةرىَ ئيرانىَ ب توث و تانك و فروكان كةفتنة كوشتن و ذناظبرنا ذن و زاروكيَن بارزانييان، ئةفسةرىَ ئازةرى عةلى ئةسغةر ئيحسانى ل ياداشتيَن خودا ئاماذىَ ثىَ دكةت و دبيَذيت: "ل دةشتا شنويىَ فروكان وةكى جوكليَت و شريناهيا طولة د بةردانة  سةر سةرىَ ذن و زاروكان"[33]. لىَ بارزانى شيان بةرةنطاريةكا دذوار بكةن تةنانةت سةروكىَ لةشكةرىَ ئيرانىَ راطةهاند سوثايىَ ئيرانىَ هةتا نوكة دطةل ض دوذمنىَ هندة بهيَز شةر نةكرية[34].
      بيَطومان دةنطوباسيَن وى شةرى ذ دةرظةى ئيرانىَ بةلاظبوون و حكومةتيَن هةريمى و ناظدةولةتى ذى ثىَ ئاطةهدار بوون، لةوما ل سةر راسثاردةيا سةروك وةزيريَن عيراقىَ نورى سةعيد جةنةرال على حيجازى ل حاجى ئومةران ل روَذا 25 ئادارا 1947 ديدارةك دطةل جةنةرال هةمايون ئةنجامدا و ثيَشنياركر كو حكومةتا عيراقىَ ذى يا ئامادةية دذى بارزانييان هاريكاريا لةشكةرىَ ئيرانىَ بكةت، هةروةسا دياركر كو هيَزيَن توركيا ذى بوَ ئةوىَ هاريكاريىَ دئامادةنة[35]. ديارة حيجازى وةكو نوينةرىَ عيراقىَ بتنىَ سةرةدةرى نةكرية، بةلكو ثيَشنيارا وى لدؤر ئامادةيا توركان بوَ هةر كارةكىَ لةشكةرى دذى وىَ بزاظا كوردان ئاماذةيةكا روهنة كو ئةو هةرسىَ حكومةتيَن ئاخا كوردستانىَ لسةر دابةش كرى، زيَدةبارى ولاتيَن رؤذئاظا ب تايبةتى بريتانيا و ئةمريكا د وى دةميدا، هةروةكو هةلويستىَ باليوزىَ ئةمريكا ل تةهرانىَ جورج.ف. ئالن د شةريَن دذى بارزانييان ثيَش نوكة ئاماذة ثىَ هاتيةكرن كو ئةوان هيَزان بةردةوام ئامادةيى تيَدا هةبوو ل سةر هةر كارةكىَ دذى دؤزا طةلىَ كورد. ذبةرهندىَ ئةظــ ليَهةظــ هاتنا دةولى ل سةر شةرىَ بارزانييان دطةل ئيرانىَ تشتةكىَ نوى نةبوو د ميَذوويا كورداندا، ذبةركو ل ثتريا قوناغيَن ميَذوويى هةمى هيَزيَن هةظرك دطةل ئيَك، هةظدوو طرتية دذى هةر بزاظةكا كوردان.
      د شةريَن خوظةكيَشانيَدا ل دةوروبةرىَ شنويىَ و دةشتا مةرطةوةر ثيَخةمةت ثاراستنا سظيلان ثيَشمةرطيَن بارزانييان قوربانيةكا مةزن دا، هذمارةكا زوَر ذ وان شةهيد و برينداربوون، بطويَرةى هندةك سةرضاوان نيَزيكى  (155) ثيَشمةرطة  شةهيد و (84) ذى  برينداربوون[36]، لىَ لدويظ طوتنةكا دى (120)  شةهيد و (250)  كةس بريندار بوون[37]. ئةظة بتنىَ ضةكدار ذبلى قوربانييَن سظيل ذ زاروك، ئافرةت،  ثير و كالان. دطةل طةهشتنا بارزانييان بوَ دةظةريَن ضيايى ئيَدى ب ساناهى دةستىَ لةشكةرىَ  ئيرانىَ نة دطةهشتة وان، لىَ فروكيَن جةنطى ب بةردةوامى ل سةر سةرىَ وان بوون، ذبةركو هةمى ذن و زاروك و ضةكدار ثيَكظة ل سةر بةفرىَ مينا ريَزكا ميَرى يا ريَظة دضوون، لةوما ذ دويرظة رةشاتيا وان لسةر بةفرىَ يا ديار بوو و بوونة نيشانةكا خوش بوَ فروكان، وان ذى هندى د شياندا بيت كيَمترخةمى نة دكر ذ كوشتنا وان[38].
      ل دوَر هيَرشيَن فروكيَن جةنطييَن ئيرانىَ و ئةو زيانيَن طةهاندينة كاروانىَ خيَزانيَن بارزانييان، رذدى بيَكولى دبيَذيت: "فروكيَن ئيرانىَ بةردةوام  ئةم بومبة باران دكرين، خةلكةكىَ زوَر شةهيد و برينداربوون، بتنىَ د ئيَك بومبارانكرنىَ دا من ديت (13) كةس ثيَكظة هاتنة كوشتن، دةمىَ ئةم ل كيَلةشيَنىَ فروكان ريَزةكا مروظــ و دةواران بومبة بارانكرن و هةمى ثيَكظة كوشتن، هةروةسا ذبةركو كةندال بوو و ريَك زوَرا نةخوش بوو دةوارةك كةفت سىَ مروظــ بةركةفتن رانىَ ئيَك ذ وان شكةست"[39]، هةروةسا ل دويظ طوتنا حاجى شيَرو بازى د هيَرةشةكا دى يا فروكان، بوَ سةر كاروانىَ بارزانييان سىَ زةلام و ئافرةتةك هاتنة كوشتن، ذبلى بريندار بوونا هذمارةكا زوَرتر ذوان[40]. هةر وةسا ئامينا قادر هةمدلى دبيَذيت: "دةمىَ ئةم ل ريَكا ئيرانىَ بوَ سةر رووبارىَ طادةر د هاتين، من زةلامةك ديت كو بريندارةكىَ هةلَطرتى هةردوو ثىَ ييَن وى ذبةر هيَرشا فروكان ذيَظة ببوون"[41].
        د ئةظان هيَرشاندا هةمى كةس دبوونة ئارمانجا فروكان و زورترين قوربانى ذى خةلكىَ سظيل بوون ذ ئافرةت و زاروكان، ضونكى ضةكدار شارةزايى شةرىَ ئاسمانى بوون و تا ئاستةكىَ دشيان خو بثاريَزن ل هيَرشيَن وان، لىَ ئافرةتةكا زارِوكةك ب ملى ظة بيت ئيَك ذى ل دةستى دابيت زةحمةتة بشيَت خو بثاريَزيت، ظيَجا هةتا طةرا زاروكان بيت، لةوما زوَر جاران دايك ل ثيَش ضاظيَن زاروكان طيانىَ خو ل دةستددا، يان زاروك ثيَش ضاظيَن دايكان د بوونة قوربانى[42]. هةروةسا فةرماندة حةسو ميرخان ذاذوكى د ياداشتيَن خودا بظى شيَوةى سةرهاتيا خو ظةدطيَريت، دبيَذيت: "ل دوَلاَ طادةر شةظــ ب سةرمةدا هات، كضةكا نةخوش دطةل مة دا بوو سةرما و برسىَ كارتيَكرن لىَ كربوو، ذبةرهندىَ طيانىَ خو ذدةستدا، ثشتى هنطى مة زانى كضا قادر ظاذى بوو، مة هةولَةكا زوَر دا تةرمىَ وىَ ظةشيَرين، بةلىَ ذبةر زوَرى يا بةفرىَ ض جهيَن هشكاتى و رةشى مة نة ديتن كو كوركةكىَ بكولين، جةنازىَ وىَ هةتا روَذا ثاشتر سثيَدىَ ل ناظ دةستيَن مة دا بوو، ثاشى مة جةنازة كرة ثشتا خو و برىَ كةفتين، فروكيَن ئيرانى ديسان طةيشتنة سةر سةرىَ مة و دةست ب بومبة بارانىَ كرةظة و ضةند كةسةكيَن دى لمة شةهيدبوون ، ئيَك ذوان (مةلا كوركة يى) بوو،  هةروةسا ئةو جةنازة ذى ذ بةر زوَرى يا بةفرىَ نة هاتنة ظةشارتن و مة هةلطرتن و دطةل خوئينان"[43].     
      بظى رةنطى كاروانىَ خيَزانان بيَى نظستن و بهيَنظةدان ب شةظـــ و روَذ ل ريكىَ دهات، دةمىَ ل جهةكىَ بيَهنا خو ذى ظةدابا يان خارنةك بؤ خو دروست كربا ديسان فروكيَن جةنطى ييَن ئيرانىَ ئامادةى سةر سةرىَ وان د بوون، هةروةكو ئةفسةرىَ ئازةرى على ئةسغةر ئيحسانى د ياداشتيَن خودا دبيَذيت: "جارةكىَ ثشتى نيظرو بوو، ئةم بوَ تيَركرنا زكىَ خو ضوينة دةظ ئافرةتةكىَ نان دروست دكر، ل دةمةكىَ ئةم دطةل ئافرةتىَ و زةلامىَ وىَ مذيلى ئاخفتنىَ بووين مة ديت ضةند فروكةك ل بلنداهيا ضيايى دةركةفتن، هةروةكى هةمى جارا ئاطر بارانىَ دةست ثيَكر، هةركةسةك بوَ لايةكىَ رةظى و خو ل بن جهةكىَ ظةشارت، ثشتى بومبة باران ب دوماهى هاتى ئةوان ذن و ميَرا طيانىَ خو ذ دةست دابوون، مة ذى سىَ ضوار نانةك ذ وان نانيَن ئةوىَ ئافرةتىَ دروستكرين بو خو برن داكو زكىَ خو و هةظاليَن خو ثىَ تيَربكةين[44].
      بيَطومان ذبلى مةترسيا هيَرشيَن فروكيَن جةنطى، سر و سةرما يا كةش و هةواى مةترسيةكا نةخوشتر و دةردةكىَ طرانتر بوو، ذبةركو ل سةرىَ ضياييَن زاطروس و ب بلنداهيا (3- 4) هزار مةتران و نزم بوونا ثلا طةرمايىَ بوَ ذيَر ثلا (- 30)5 بشةظىَ و برِينا ريَكةكا 400 كم د ناظــ بةفر و بارانىَ دا تشتةكىَ زوَر زةحمةتة و رةنطة كيَم كةس بشيَن ئاراميىَ ل سةر وان كاودانا بكيَشن[45]. زيَدةبارى نةبوونا خوارنا ثيَدظى بؤ ضةند هزار كةسان كو دبيت هندةك ذ وان هةر ضةند رؤذان جارةكىَ ثاريةكىَ خارنىَ ب دةست كةفتبا، لةوما دةمىَ كاروانىَ وان طةهشتية دةظةريَن نيمضة رةشى كو د وى دةمىَ سالىَ دا هندةك جوريَن طيايىَ بهارىَ سةرىَ خو هةلداى، ب نةضارى ئةو طيا د كةلاَند و د خارن، مينا طيايىَ طوينى و خةلةندور و هندةك جوريَن دى[46]. هةر ل دوَر ئةوىَ رةوشىَ ئامينا قادر هةمدلى دبيَذيت: "دةمىَ ئةم هاتينة سةر روبارىَ طادةر، ئةو سىَ ضار روَذ بوون مة ض نةخارىَ، ئةز ضوومة نك خوزةيجايىَ خيَزانا شيَخ ئةحمةد بارزانى، من طوتىَ ئةم دىَ برسا مرين، من ض تشت نية ب دةمة زاروكيَن خو، ئةوىَ ذى ض دناظ دةستان دا نةبوو كو ب دةتة مة، ذبلى هندةك نوكان، من ئةو نوك كةلاندن و دانة زاروكان هةتا ئةم هاتينة سوران مة ب وان نوكان د قةتاند"[47]. ب ظىَ رةوشىَ خيَزانيَن بارزانيان خو طةهاندنة سةر روبارىَ طادةر داكو قوناغةكا دييا تارى دذيانا واندا دةسثيَبكةت.    
دوو: طةهشتنا بارزانييان بوَ سةر روبارىَ طادةر و برياريَن ضارةنظيس ساز 1947
     خيَزانيَن بارزانييان بو ماوىَ يازدة روذان ب ريَكيَظة مان هةتا طةهشتنة سةر روبارىَ طادةر[48]، كو هيَلا سنورية دناظبةرا عيَراقىَ و ئيرانيَدا. ل دؤرىَ حةفتيةكىَ خيَزان و ضةكداريَن بارزانييان ل سةر روبارىَ طادةر مان، بيَى كو حكومةتا عيراقىَ ثىَ ئاطةهدار بيت، ل سةر فةرمانا شيَخىَ بارزان شيَخ ئةحمةد بارزانى ثرةك هاتة دروست كرن ثيَخةمةت خيَزان و ثير و ثةككةفتة دةربازى سنورىَ عيراقىَ بن[49]. د وى ماوةى دا شيَخ ئةحمةد بارزانى نامةك بوَ بنطةهىَ ثوليسيَن عيراقىَ ل طوندىَ خرينة هنارت تيَدا دياركر ئةطةر حكومةتا عيراقىَ لىَ بورينىَ بؤ وان دةربكةت ئةو       دىَ زظرن عيراقىَ، لىَ د بةرسظىَ دا حكومةتىَ ئةو داخازى رةتكر و راطةهاند بيىَ مةرج ئةو دشيَن ظةطةرنة عيراقىَ[50]. ذبةر وان كاودانيَن سةخت ييَن بارزانى توش بووينىَ، هةر ذ هيَرشيَن فروكيَن جةنطى ييَن ئيرانىَ، نةبوونا خوارنا ثيَدظى، كةش و هةوايىَ دذوار، هةروةسا هةبوونا هذمارةكا زؤرا بريندار و نةخوشان، شيَخ ئةحمةد نةضار بوو بيَى مةرج و طةرةنتى بريارا خو ب دةستظة بةردانىَ بدةت و خو وةكى بةرثسيارىَ وان هةمى رويدانا ييَن بةرىَ ضيَبووى راطةهاند، ثاشى ل روذيَن 17، 18 نيسانا 1947 دطةل هةمى خيَزانان خو رادةستى حكومةتا عيراقىَ كرن[51].
       ثشتى وىَ وةلاما نةريَنييا حكومةتا عيَراقىَ، مةلا مةستةفا بارزانى جظينةك دطةل شيَخ ئةحمةد بارزانى و ئةفسةريَن كورد و ئةفسةريَن ئةزةرى طريَدا، تيَدا دوثاتى ل سةر هندىَ هاتة كرن كو هةر كةسةك يىَ ئازادة ض بريارىَ بدةت، لةوا برياريَن وان ب ظى شيَوىَ ل خوارىَ بوون:
1-                    بريارا شيَخ ئةحمةد بارزانى
ذبةر  وان كاودانيَن سةختيَن مة باسكرين،  شيَخ ئةحمةد بارزانى برياردا خو دطةل خيَزانيَن بارزانييان رادةستى حكومةتا عيَراقىَ بكةن ب هيظيا هندىَ رةحمىَ ب وان ببةت و بريارا ليَبورينىَ بوَ وان دةرثيَخيت[52].
2-                   بريارا مةلا مستةفا بارزانى
ل دةسثيَكىَ مةلا مستةفا بارزانى دطةل شيَخ ئةحمةد بارزانى ريَكةفت شيَخ ئةحمةد خو دطةل خيَزانيَن بارزانييان رادةستى حكومةتا عيَراقىَ بكةن و ئةو دطةل هذمارةيةك ضةكداريَن بارزانييان خو ل ضياييَن كوردستانىَ ئاسىَ بكةن و بةردةوامييىَ بدةن بزاظا ضةكدارى داكو فشارىَ ل سةر حكومةتا عيَراقىَ بكةن بريارا ليَبورينىَ بو وان دةربيَخيت[53]، بةلىَ وةسا ديار بوو ل وى دةمى زور يا ب زةحمةت بوو بةردةوام بن ل سةر بزاظا ضةكدارى ب تايبةتى هةر سىَ حكومةتيَن توركى و ئيرانى و عيَراقى ريَكةفت بوون ذبو ذناظبرنا وان[54]. دبيت ئةوى نةدظيا سةربورا خةليل خوشةظى يا سالا 1936[55]دووبارة بكةت. لةوا برياردا دطةل (500) ضةكداران بةرةظ ئيَكةتيا سوظيَتىَ ظة بضيت[56].
3-                   بريارا ئةفسةريَن كورد
دةربارةى هةلويستىَ ئةفسةريَن كورد ئةم دشيَن بيَذين ب ظى شيَوةى بوو[57]:
أ‌-                     ميرحاج ئةحمةدى و عةبدولرةحمان موفتى برياردا دطةل بارزانى بضن ئيَكةتيا سوظيَتىَ.
ب‌-                 مستةفا خوشناوى و عيزةت عةبدول عةزيزى و خةيرولا عةبدولكةريمى و مةحمةد مةحمود قودسى برياردا خو رادةستى حكومةتا عيَراقىَ بكةن سةرةراى وى حوكمىَ سيَدارةدانىَ ئةوىَ دادطةها عورفى يا هةوليَرىَ ل سالا 1945 دةريَخستى.
ج- نورى ئةحمةد تاهاى و جةلال ئةمينى و بةكر عةبدولكةريم حويَزى و مةحمةد سالحى برياردا خو ل ضياييَن كوردستانىَ ب ظةشيَرن و خو رادةست نةكةن.
4-                    بريارا ئةفسةريَن ئةزةرى:
       ل دةسثيَكىَ  مةلا مستةفا بارزانى داخواز ذوان كر دطةل وى بةردةوامييىَ بدةن بزاظا ضةكدارى ل عيَراقىَ و ئةو ذى رازى ببوون، بةلىَ ثشتى بارزانى بريارا ضونا ئيَكةتيا سوظيَتىَ داى طوتة وان :"ئةم دىَ بةرةظ ضارةنظيسةكىَ نةديار ضين و هين دشيَن خو رادةستى حكومةتا عيَراقىَ بكةن وةك ثةنابةريَن سياسى و ياساييَن عيَراقىَ ثيَطيَرييىَ ب مافيَن ثةنابةريَن سياسى دكةن"، ئةوان ذى خو رادةستى حكومةتا عيَراقىَ كر[58].      
        ل دويظ ذيَدةريَن عيراقىَ هذمارا بارزانييَن خو رادةست كرين د طةهشتة (4567) كةسان، ذ وان ذى (1550) زةلام و (1688) ئافرةت و (1329) زاروك[59]. ئةطةر هذمارا ئةو كةسيَن خو رادةستى حكومةتىَ كرين كوم بكةين دطةل ئةو ثيَشمةرطيَن دطةل مةلا مستةفا خو رادةست نةكرى كو هذمارا وان ذى ل دةوروبةرىَ (560) كةسان بوون سةرجةمىَ وان دىَ بنة (5127) كةس، هةروةسا فةرة ئاماذىَ ثىَ بكةين ل دور ئاماريَن نة فةرمى نيَزيكىَ (4500) كةسان ب ئةطةريَن جودا جودا ذ نةخوشيا و شةران طيانىَ خو ذ دةست دابوون[60]، د ظيَرةدا ديار دبيت ل سةرجةمىَ (10000) هزار كةسان ذ وان ييَن سالا 1945 كوض كرين بؤ كوردستانا ئيرانىَ 49% بوونة قوربانى و ظةنةطةريان.
سيَ: سياسةتا حكومةتا عيَراقىَ وديظةلانكيَن وىَ بةرامبةر بارزانييان 1947-1956
       ثشتى بارزانييان خو رادةستى حكومةتا عيراقىَ كرين، د قوناغا ئيَكىَ دا هةمى هاتنة ظةطوهاستن بوَ د ناظ كةمثةكا سيمةكرى دا ل سوران[61]، ثاشى هةمى كةسيَن نيَرينة ييَن ذيىَ وان ذ ثازدة ساليىَ مةزنتر جودا كرن و بةرةظ زيندانيَن كةركوك و موسل برن و بوَ ماوىَ دوو سالا زيندانكرن، بةلىَ شيَخ ئةحمةد بارزانى و هذمارةك ذ كوريَن وى و برازاييَن وى قةيد و زنجيركرن و هاتنة ظةطوهاستن بوَ زيندانا بةسرا، ل ويَرىَ ضاظةريىَ سيَدارةدانىَ بوون هةتا سالا 1958، خيَزانيَن وان ذى بؤ باذيَريَن بةسرا، ناسرية، حلة و كةربةلا ظةطوهاستن[62].
       ئةو خيَزانيَن دناظ كةمثىَ دا ماين كو ب تنىَ ذ ذن و زاروكان ثيَكهاتبوون ثشتى 3- 4 هةيظان ئةو ذى ل سةر دوو طروثان ثوليَن كرن (مزوورى و بةرؤذى)، دةليظة دا هةمى خيَزانيَن طروثىَ ئيَكىَ بضنة سةر طونديَن خو، بةلىَ هةرضى خيَزانةكا سةر ب تيرا بةروذى بوو بؤ دةمةكىَ دياركرى هاتنة ظةطوهاستن بؤ دناظ كةمثاندا ل طونديَن هةظديان و شانةدةر و شكةفت طارانىَ[63] ل ذيَر ضاظديَريا توندا ثوليس و ضةتاندا[64]. هةرضةندة د ضاظيَن كاربةدةستيَن حكومةتيَدا وى دةمى هةمى بارزانى تاوانبار بوون، لىَ دبيت ئةظ سةرةدةريا حكومةتىَ ذبةرهندىَ بيت كو بنةمالا شيَخيَن بارزان سةر ب تيرا بةروذينة و هةمى بزاظيَن دذى حكومةتىَ وىَ بنةمالىَ سةركردايةتى كرية يان ب ثشتةظانيا وان بووية. د ناظا كةمثاندا حكومةتىَ وةكو ثيَدظى ضاظديَرى بوَ وان نةدكر و ذهةمى خزمةتيَن تةندروستى و ذيانىَ هاتبوونة بىَ بةهر كرن، بةلكو بتنىَ خوارنةكا كيَم ددايىَ كو بتنىَ دناظبةرا ذين و مرنيَدا بمينن، زوربةى وان بىَ جلوبةرط بوون، جهىَ مانةظا وان زورىَ بةرتةنط و بىَ سةروبةر بوو كو رةنطة ذ زيندانىَ باشتر نةبووبيت[65]. هةروةسا كاربةدةستيَن حكومةتىَ سةردةريةكا خراب و توند و تيذ دطةل وان زاروك و ئافرةتيَن بىَ خودان دكر، زوَر جاران هةوليَن دةست دريَذيىَ بوَ سةر ذن و كضيَن بارزانييان ددا، لىَ ذ بؤ ثاراستنا خو هةمى ئافرةتان ثيَكظة بةرةظانى ذ خو دكر داكو خو ذ مةترسيا وان ثوليس و ضةتان بثاريَزن[66]. هةروةسا ئةو ئارىَ حكومةتىَ ل سةر وان دابةش دكر ثيَخةمةت تيَرا هةميا بكةت زؤرجاران طيَض د ناظدا تيَكةل دكر[67].
      سةبارةت ئةو ذنيَن ل سالا 1947 ضووينة سةر طونديَن خو ل دةظةرا مزوورى و وةلاتذيَرى، هةر ذ دةستثيَكىَ ذ هةمى لايةكىَ ظة ب تايبةتى ئابوورى كةتنة د رةوشةكا زور خراب دا، ذبةركو زظرينةظ سةر مالةكا ويَران و ئةو دةمىَ ئةو هاتين دوماهيا وةرزىَ هاظينىَ بوو سةردةمى ضاندنىَ ب سةرظة ضوو بوو، ئةطةر دةليظا ضاندنىَ ذى بؤ هندةك جوران هةبا، لىَ وان زةلام نةبوون هاريكايا وان بكةن يان كارةكىَ جوتكاريىَ بؤ بكةن, ذبةرهندىَ نةضار بوون دناظ هوزيَن دةوروبةر وةكى دةظةرا ريكان بطةرييَن هةتا بشيَن ثاريةكىَ نانى ب دةست خؤظة بينن، لىَ ئةظةذى طةلةك جاران بيىَ ئاخفتنيَن كيَم دةرحةقىَ وان دا دةرباز نةبووية هةتا كو ثاريةكىَ خوارنىَ دابايىَ دطوتنىَ " مابوضى هنط دويظ مةلا مستةفا كةفتينة"[68]، هةروةسا ل وةرزىَ بهارىَ ذى طذو طيا مينا سترك و ضورين كوم دكرن و دكةلاندن و دطةل ئارى تيَكةل دكرن و دخارن، دةمىَ ئار ذى ب دةست وان نةكةفتبا طوليَن كناريىَ هشك دكرن و دهيَران وةكى ئارى بكار دهينان[69].
       هةروةسا ذلايىَ سياسى و لةشكةريظة حكومةتىَ كو هةر ذ ثايزا 1945 دةستهةلاتةكا ثوليسى ل سةر خةلكى سةثاند بوو، ل ذيَر سايةيا وىَ دةستهةلاتىَ رةوشا دةظةرىَ ب طشتى و بارزان ب تايبةتى تيَك ضوو، دادطةهيَن لةشكةرى بتنىَ ل سنورىَ ثاريَزطةها هةوليَرىَ حوكميَن جودا جودا هةر ذ سيَدارةدان و زيندانا هةتا هةتايىَ بؤ ثتر ذ سةد كةسان دةركرن[70]. راثورتةكا كاثتن (ه. م. جاكسون-H.M Jackson)جيَطيَرىَ راويَذكارىَ سياسى يىَ بريتانى ل هةوليَرىَ كو بريكا باليوزخانا خو ل بةغدا بؤ وةزيرىَ دةرظة سيَر ئيَرنست بيظن(Ernest Bevin) ل دور رةوشا سياسى ل دةظةرا رةواندوز كو دةظةرا بارزان ذى وى دةمى ثشكةك بو ذىَ هنارتى د برطا (ب) ئاماذىَ ثىَ دكةت كو هوكارىَ سةرةكى يىَ تيَكضوونا رةوشىَ ل دةظةرىَ دبيت رةفتاريَن جظاتا عورفى بيت كو خةلك تا ئاستةكىَ زور لىَ د بيَزارن، خةلكىَ وىَ دةظةرىَ ب طشتى د وىَ باوةريىَ داية كو حكومةتىَ بظان نيَزيكان نياز نية ئةوى حوكمىَ عورفى لادةت، نةكو ئةظة بتنىَ، بةلكى هةولدةت ب ضةكى دةظةرىَ ئارام بكةت، هةروةسا ئاماذىَ دكةت كو ئةو بيَزاريا دناظ خةلكيدا هةى، ئةوان ثتر هان ددةت بةرةظ رؤذهةلاتيَظة بضن[71].
       بارودوخىَ نةئارامىَ دةظةرىَ، دةليظة دا سةروك هوزان كو جارةكادى دةست ب زولم و زورداريىَ بكةنةظة، ب تايبةتى ئاغاييَن زيَبار كو د وى دةميدا طيانىَ تولظةكرنىَ بةرامبةر خةلكىَ دةظةرا بارزان هةبوو. هةروةك طوظارا (هةتاظــ) ل سةر وىَ رةوشىَ ئاماذىَ ثيَدكةت كو ئةحمةد ئاغا زيَبارى يىَ بةرنياس (ئةحمةدة كوَر) وةكو سزادانةك بوَ وى خةلكى: "ئةو جوتياريَن بةذداربووى د شورةشا بارزاندا ب زوَرى كار ثيَدكرن و زوَر جارا بوَ ماوىَ دوو روَذان ل سةر ئيَك دار ثىَ دكيَشان"[72]. لىَ ل دوَر ظىَ ضةندىَ خزيَم سوار داويتكى، دياردكةت:" ئاغاى نة بتنىَ ئةو كةسيَن دطةل بارزانى ضةك هةلطرتى سزادان، بةلكو يىَ بارزانى با، ب رةنطةكىَ ذ رةنطا توشى سزاييَن وان بووية و طةنجيَن وةلاتذيَريا ب مليَن خوَ داريَن سثيندارىَ ل طونديَن مة ل ثشت ضيايىَ شرينىَ بوَ كوضكا ئةحمةد ئاغايىَ زيَبارى ظةطوهاستن"[73]. هةذى ية ئاماذىَ ثىَ بكةين كو غةزالى بازى كو د وى دةميدا ببوو دارو دةستىَ ئةحمةد ئاغايى ل نةه طونديَن وةلاتيَ ذيرى (مزوورى دوو) طةريا و ل دويظ فةرمانا ئاغايى برياردا هةمى سثينداريَن وان كةسا ببرن ييَن دطةل مةلا مستةفاى دا، (300) سثيندار ل سةر وىَ فةرمانىَ هاتنة برين، ذ وان ذى سثيندارةكا بنةمالا ئةيبىَ شيظى كو ذ ماليَن ثيرؤز دهاتة هةذمارتن، ذ بةر قةبارىَ وىَ يىَ مةزن (24) كةسان هةلطرت، هةمى ب مليَن خةلكىَ وان طوندان هاتنة كيَشان بؤ سةر رويبارىَ شين و ب ئاظىَ بةردان هةتا دةراظىَ شانيكىَ ل طوندىَ بلىَ ثاشى هاتنة ظةطواستن بؤ طونديَن هةرنىَ و قةسرا ئاغايى ل طوندىَ هويكىَ ل دةظةرا زيَبار[74].
      ذلايةكىَ ديظة، سةثاندنا دةستهةلاتا خوَ و بةلاظكرنا ترسىَ دناظ خةلكى دا ذ ساخلةتيَن سةردةمىَ دةستهةلاتا ئاغايان بوون ل بارزان، ذ بؤ ظىَ مةرةمىَ ئةحمةد ئاغا هندةك ضةك ل سةر هذمارةكا زةلاميَن بارزانيدا بةلاظكر، ب رةنطةكىَ كو ل هةر طوندةكىَ ضةك داظ ئيَك دوو كةسان، ئةظ كةسة ل ذيَر فةرمانا ئاغاى دا بوون، ذبلى وان ل سةر فةرمانا وى هةر ض كوطةه و ضةكيَن بارزانييان هاتنة بن ضاظكرن و هنارتن بؤ كوضكىَ، ذ بؤ ظى ئةركى ل دةظةرا بةرؤذى و وةلاتذيَرى غةزالي بازى هاتة راسثاردن[75]. رةنطة هةلبذاردنا ظى كةسيَ بارزانى ذ بؤ هندىَ بيت كو ئةو خةلكىَ دةظةرىَ بوو و بةهرا ثتر ذ خةلكى د ناسي، ب ريَكا وى دا بشيَن ب ساناهى كونترولىَ ل سةر وىَ دةظةرىَ بكةن. ئةو كةسيَن دطةل غةزالى ضةكىَ ئاغاى هةلطرتى (مةحمود بازى، تهايىَ سور، عةلى شينو شنطيَلى، فارس بيَكولى، بابةكر تيَلى)[76]. ذبلى ظان هةر ضةكةكىَ دى ذ دةرظةى ياسايىَ بوو. ل دور ظىَ ضةندىَ نةسيما عةبدولرةحمان شيفكى دبيَذيت: "جارةكىَ فارس بيَكولى هاتة طوندىَ مة و طوتى هنطو تظةنطيَن هةى، دايكا من وان ذى طوتىَ نوكة ئةميَن ل ئيرانىَ هاتيةظة دىَ ضتوظ مة تظةنط هةبن؟ طوت، رةنطة ب ريَكا وان ثيَشمةرطان ييَن خو رادةستى حكومةتىَ نةكرين طةشتبنة هنطو، هةروةسا طوت، ئةطةر هنط وان تظةنطا ب دةنةظ من بؤ هنطو باشترة بةرى زيَبارى بيَن، ضونكى ئةو دىَ هنطو سزا دةن و ئيَشينن، مةذى ب جوانى باوةرى بؤ ضيَكر كو مة ضةك نية"[77]. هةروةسا ل طوندىَ شنطيَل ذبةر طومانا هةبوونا ضةكى، زيَباريا قاسم شنطيَلى ل شةظةكا زستانىَ هةتا سثيَدىَ ب دارةكا سيظىَ ظة طريَدا، هةتا مةلا عةلى شنطيَلى قورئان نة برى نةهاتة ئازاد كرن، ناظبرى ذبةر وى سزايى هةتا ضووية بةردلوظانيا خودىَ يىَ ثةككةفتى بوو، ئةو دار ذى هةتا نوكة ل سةر ناظى وى ية و دهيَتة ناسين ب سيَظا قاسمى[78].
       ذبةر رةشةكيَن ئاغاى خةلك ب دروستى نةدشيا كارةكىَ ب روذ بؤ مالا خو بكةتن، لةوا ئةوان ب شةظ كاردكرن، هةروةكو تةها شيفكى و كةنعان داويتكى ل شةظةكىَ كو مذيلى ضاندن و شينكرنا زةظييَن خو بوون ل ثشت ئاشىَ داويتكا، ضةكداريَن زيَباريا ب سةردا طرت، لىَ ئةوان خو دناظ مالكيَن برنجى دا ظةشارت و نةكةفتنة د دةستىَ وان دا[79]. فةرة ئاماذىَ بهندىَ بكةين كو ذبةر نةهيَلانا ضةكى ل دةظةرىَ، كارتيَكرن ل سةر زيَدة بوونا طيانةوةريَن زيان بةخش ذى هةبوو، بؤ نمونة بةراز كو هةر جهىَ ئةو ليَ بيت زيانةكا مةزن دطةهينتة بةرهةمىَ ضاندنىَ، محةمةد تاهر تيَلى دبيَذيت: "ذبةر نةبوونا ضةكى دناظ مةدا، بةراز ذمة نة د ترسان و هيَرش د ئينا سةر زةظى و زاريَن ضاندنىَ، ئةم ذى دا ب دار و بةران هيَرشىَ كةينىَ و حةوارا لىَ هيَلين"[80].
       زولم و زورداريا ئاغاى و رةشةكيَن وى ب تايبةت غةزالى بازى، باوةر ثيَكريىَ ئةحمةد ئاغاى بوو، بةردةوامبوو و ل دةمىَ ئةو ل سةر كيَشةيةكا ناميسىَ هاتى كوشتن، د بةرامبةردا ئاغاى فةرمان دا شةش زةلامان ذ وةلاتذيَريا بكوذيت، تايبةت ثشتى ثةيوةندييَن وان دطةل ئاغاى نةخوش بووين و رهسثييَن وان بريار داى تظةنطيَن ئاغاى بؤ كوضكىَ ظةطةرينن. ل دور ظىَ رويدانىَ رذدى بيَكولى دبيَذيت: "ثشتى ئةحمةد ئاغاى بريارا كوشتنا شةش زةلامان ل بةرامبةر خوينا غةزالى بازى و دانانا تظةنطان داى، ل ديوانىَ سمكويىَ برازايىَ وى طوتىَ مام زورداريىَ ل ظان نةكة، ئةظة ييَت هاتينة ناظ مالا تة، مروظيَن غةريب و هةذارن، لىَ ئاغاى طوتنا وى رةتكر و طوت، ئةطةر ئةز خولاما ثنيَرم دىَ زؤر زياتر ذ وان كوذن"[81]. ئانكو ب كوشتنا شةش كةسان بةرامبةر ئيَكىَ كو كةس نزانيت كىَ كوشتيية ئةحمةد ئاغا قةنجيةك يا ل بارزانييان كرى. وة ديارة ئةحمةد ئاغا ل سةر وىَ هزرىَ بوو ب زيندانكرنا شيَخ ئةحمةد خودانىَ بارزان و ضوونا مةلا مستةفا بؤ سوظيةتىَ، ئيَدى بؤ هةتا هةتايىَ ئةو دىَ دةستهةلاتداريىَ ل بارزان ذى كةت، ل دور ئةظىَ ضةندىَ  سمىَ داويتكى دبيَذيتة ئةحمةد ئاغاى :" ئاغا ئةطةر تو ظان كةسان بكوذى دىَ رؤذةك هيَت شيَخيَن بارزان هيَنةظة و تولا وان ظةكةن"، د بةرامبةردا ئاغا دبيَذيتىَ: "خةونة ئةو تشت ج جاران روى نادةت"[82].
      كةرب وكينا ئةحمةد ئاغاى بةردةوامبوو، ول شوينا رةشةكىَ خو غةزالى بازى كةسةكىَ دى ب ناظىَ حةسةن رةزيانى هةلبذارت بو ثاراستنا بةرذةوةندييَن خو، ئةو وى ذى كاريَن كوشتن و تولظةكرنىَ دناظ بارزانيياندا دكرن ل شوينا غةزالى بازى، ذ بؤ ئةنجامدانا وى ئةركى شةظةكىَ ئةحمةد ئاغا وى فريَ دكةتة دةظةرا وةلاتذيَرى، لىَ ل طوندىَ داويتكا دكةظيتة دكةمينا سوار داويتكى و عةلى شينو دا كو ذ بؤ زيَرةظانيا زةظييَن خو د ريَكيَدا بوون، ناظبرى دانثيَدانىَ دكةت كو د وىَ شةظىَ دا فةرمان ئةو بوو ئةو نةعمان بابسيَفى و شيَخ ئومةر شنطيَلى دطةل دوو كةسيَن دى ل بةرؤذى بكوذيت[83]. هةروةسا ئيَزدين بازى و حةسةن رةزيانى و ضةند كةسيَن دى ذ رةشةكيَن ئاغاى ل طوندىَ دازان ئيَك ذ مريديَن شيَخىَ بارزان بناظىَ عةبدولا ضيضو بالندى ب تاوانا وىَ ضةندىَ كو دوو جاران سةرةدانا شيَخ ئةحمةدى ل زيندانىَ كر بوو و بةيتةكا هوزانىَ ثىَ ظةهاند بوو، طرت و ب شيَوةكىَ هوظانة كةظرةكىَ مةزن ب ثشتا وى ظة طريَدا و ثاشى هاظيَتة د رووبارىَ زيىَ مةزندا. بةيتةك ذ هوزانا وى د بيَذيت: "تيا تيرو سينةما... ئةهلىَ خودىَ كةس لىَ نةما... دينىَ خودىَ دا ب دةرهةمان... كانىَ ريجاليَن خيرةتىَ"[84].
        هةروةسا ئةحمةد ئاغاى، كو ثشتى ذ ناظضوونا بزاظا بارزان ل سالا 1945، وةكى دةستهةلاتداريَ ميراتطر سةرةدةرى دطةل بارزانييان دكر، زيَدةبارى كونترولا ضةكدارى هةولداية ذلايىَ ئابوورى ذى ب سةثاندنا خويكىَ و سياسةتا برسيكرنىَ كونترولىَ ل سةر خةلكىَ وىَ دةظةرىَ بكةت، هةر طوندةكىَ ضوبايىَ دةست ب سةر مةر و مالاتىَ خةلكيدا دطرت، بو نمونة ل طوندىَ بازىَ ذبةركو مالا فةرخوَ بازى نةشيا بوون دطةل طوندييَن خوَ بضنة ئيرانىَ و ل طوندىَ خوَ مابوون ب ئوميَدا هندىَ ئةو بىَ سيض و تاوانن رةنطة كةس ض نةبيَذتىَ، لىَ ئاغاى لايةنطريَت خوَ هنارتنىَ و هةرضى تشتىَ وان هةى ذ مةر و مالات و بةرهةمىَ ضاندنىَ ذيَ هاتة ستاندن. رةشةكيَن ئاغايان ل سةر وىَ ضةندىَ بتنىَ نةراوةستان، بةلكى ثيَخةمةت ض مفا ذىَ نةهيَتة وةرطرتن، هةمى داريَن فيَقى برين و طزرة دناظــدا ضيَكرن[85].هةروةسا هةر ض بةرهةمىَ ضاندنىَ ية داهاتىَ وىَ كيَم ذى با دظيَت بةهرا ئاغاى ذىَ هاتبا وةرطرتن، هةروةكو نةسيما عةبدولرةحمان شيفكى دبذيَت: "جارةكىَ غةزالي بازى هاتة طوندىَ مة ذ بؤ كومكرنا بةهرا ئاغايى ذ وى داهاتىَ ضاندنىَ يىَ كو ئةوذى خةلكى ب خيَرا خو بؤ مة ضاندى }ذبةركو زةلاميَن وان ل وى دةمى هاتبوونة زيندانكرن{، دايكا من كونجى نيشىَ دان طوتىَ بةس ئةظةنة، ل دويظ حسابىَ ثارا ئاغاى تةذى ئيسكانةكا ضايىَ  بوو، وى ذى كرنة ناظ لةوةنديىَ خو دا و طوتىَ دىَ هةر ببة"[86].
      يا طرنطة ئاماذىَ ثىَ بكةين كو ذ لايىَ كومةلايةتيظة ئيَك ذ بةرضاظترين ديارديَن وى دةمى ل دةظةرا بارزان بةلاظ بووى رةظاندن و هةتك كرنا كض و ذنيَن بارزانييان بوو ل سةر دةستىَ رةشةكيَن ئةحمةد ئاغاى و ثوليسيَن حكومةتىَ، ذبةركو زةلاميَن وان زوربةى هاتبوونة زيندان كرن و كةس نةبوو وان بثاريَزيت، ئةوان مةفرةزة ضىَ دكرن و طوند طوند دطةريان بؤ رةظاندنا كضان، د وان هةوان دا هذمارةكا زؤر ذ كضان بوونة قوربانى و ب زورى هاتنة ماركرن ذلايىَ رظينةريَن وان ظة، بؤ نمونة ل طوندىَ بابسيَفا دوو كض ب ناظيَن ئةسمةر و زين و ل طوندىَ تيَل دوو كضيَن دى بناظيَن حةفس و مريةم هاتنة رةظاندن[87]. لةوا ل دةمىَ رةشةكيَن ئاغاى دضون طوندةكىَ كضكيَن طوندى خو ظةدشارتن، ل دور ظىَ ضةندىَ كويستان ئاظةدورى دبيَذيت:" دةمىَ دارودةستةكيَن ئةحمةد ئاغاى شةظةكىَ ضووينة طوندىَ وان ئةو ثىَ حةسيان، لةوما ئةو و خويشكا خو بةسنا ذ طوندىَ خو بةرةظ بابسيَفا رةظين و خو ل كوليَن وان دناظ ثةزى دا ظةشارت، دةمىَ ئةو زةلام دويظ وان ضووين مال مال د ثشكنين و ثرسيارا وان ذ خةلكىَ طوندى دكر، بةلىَ وان ذى نة د زانى ئةو كيَريَ داينة".[88] هةروةسا ل دور رةظاندنا كضةكا دى بناظىَ حةفسة ل طوندىَ تيَل يىَ هةظسنور دطةل وان، د بيَذيت: "حةفسة كضةكا زور جوان بوو، ل طوندىَ خو د كوَلةكىَ دا خو ظةشارت بوو، بةلىَ زةلاميَن ئاغاى ئةو ذ كوَلى ئينا دةر و ب زؤرى دويظ خو كيَشا هةتا طوندىَ مة، ذبةر كيَشانا وىَ ل سةر عةردى هةمى جل و بةرطيَن وىَ دريا بوون، ئةو زةلام هاتنة نك دايكا من كو ثارضة قوماشةكىَ ب دةتىَ داكو لةشىَ وىَ ثىَ دا بثوشن، وىَ ذى ضاروكةكا ئاورميشى داظىَ و حةفس دطةل خو برن"[89].
       رويدانيَن رةظاندنا كضكيَن بارزانيان دياردةكا ظةشارتى نةبوو، بةلكو ل سةر روثةليَن روذنامان ذى دهاتة بةحسكرن، روذناما رزطارى[90] دهذمارا خويا شةشىَ دا سالا 1954 ئاماذة ب رويدانةكىَ ل دةظةرا شيَخان كرية، كو تيَدا هاتبوو: ل روذا 22 شواتا سالا 1954 رويدانةكا دييا رةظاندنىَ رويدا ل دةظةرداريا شيَخان ل دةمىَ ئيدريسى برايىَ عةبدوللا ئاغايى شةرةفانى هندةك دويظةلانكيَن خو ثالداين ئافرةتةكا بارزاني يا ب ميَر ب رةظينن، ئةوان ضةك بكارهينان و ئةو ئافرةت برنة كوضكا ئيدريسى، ل وى دةمى بابىَ وىَ ئافرةتىَ ضو كوضكا ئيدريسى و داخوازا كضا خو كر، بةلىَ ئيدريس رازى نةبوو ئةو ذى زيندانكر، ل روذا دويظدا كةسةكىَ بارزانى ضةكةك ثةيداكر و دطةل هندةك كةسيَن دييَن بارزانى ضوونة كوضكا ئيدريسى كو ثوليس ذى ئامادةبوون، ئةوى كةسىَ بارزانى ضةكىَ خو بكارهينا ئةو ئافرةت و ئةو كةسىَ رةظاندى كوشتن دهةمان دةمدا ئيدريسى دةمانجا خو بكارهينا و بارزانيةك كوشت، لةوا وى بارزانييىَ ضةك ددةستى دا بةرىَ ضةكىَ خو دا ئيدريسى و برينداركر ثاشى رةظين، ذبلى دوو كةسان كو ثوليسا طرتن[91].
       ل دور هذمارا وان كضيَن هاتينة رةظاندن ض بةلطةييَن دروست بةردةست نينة، لىَ حةفس حةسةن بةط فةرزى ئاغا كضا ئيَك ذ كةسايةتييَن دةظةرا بارزان ديار دكةت كو "من بخو ذ خودانىَ بارزان }مةرةما وىَ شيَخ ئةحمةدىَ بارزانيىَ{ طوه لىَ بوو دةمىَ طوتى حةفت بيست كض ييَن ذلايىَ زةلاميَن ئاغا و ثوليسان ظة هاتينة رةفاندن"[92]. ئةطةر ظىَ هذمارىَ ليَك بدةين دىَ ديار بيت هذمارا وان كضيَن ذلايىَ دةستهةلاتداريَن وى سةردةمى ظة هاتينة رةفاندن بظى رةنطى ية (7*20=140). بيَطومان سةد و ضل كض د وى ماوىَ كيَم دا بهيَنة رةفاندن تشتةكىَ كيَم نيية و ئةظةذى ئاستىَ زولم و زوردارى و كةرب و كينا ئاغا و كاربةدةستيَن حكومةتىَ بةرامبةر بارزانييان ديار دكةت. هةذى طوتنىَ ية كاثتن جاكسون(jackson) برطا (د) ذ راثورتا خو ل سةر رولىَ هندةك هوزيَن كوردى د ثشتةظانى كرنا حكومةتا عيراقىَ دا دذى بارزانييان تةرخان كرية و وىَ ضةندىَ ظةناشيَريت كو ل دويظ بوضوونا وى ئةو سةروك هوزيَن هاريكاريا حكومةتا عيراقىَ كرين خرابترين نمونا كوردانة و دناظ خةلكيدا خوشتظى نينن. جاكسون دةما ناظيَن هندةك ذ وان سةروك هوزان وةكى شيَخ رةشيدىَ لولان، رةقيب سورضى و ئاغاييَن زيَبار دئينيت، دبيَذيت:" كةسىَ ذ ظان ناظا سةنطا خو نية، ضونكى دلرةقن و ض جارا د ناظ خةلكيدا خوشتظى نةبوونة، ئةوان سالا ثار ذى ب كريار ض هةول نةدان بؤ هندىَ ويَنىَ خو د ناظ خةلكيدا شرين بكةن و ئةو ظىَ ضةندىَ باش دزانن"[93].
       ثشتى دوو سالان ئةو ذن و زاروك ذى هاتنة نةفيكرن و ل سةر طونديَن دةشتا هةوليَرىَ هةتا دةظةرا شيَخان هاتنة دابةشكرن، ثاشى زةلاميَن وان ذى هاتنة ئازادكرن و طةهشتنة وان و ب نةضارى بوَ ماوىَ (5- 6) سالان ل وان دةظةرا مان[94]. بظى رةنطى هةمى بارزانى بيَى جوداهى هاتنة سزادان ذلايىَ حكومةتا عيراقىَ و دويظةلانكيَت وىَ ظة، دظيَرةدا ئاستىَ زؤردارى و كةرب و كينا كاربةدةستيَن رذيَما عيراقىَ بةرامبةر بارزانييان ب ئاشكرايى ديار دبيت، هةتا خةلكىَ ئاسايى ذ هاولاتييَن عيراقىَ ل سةر وىَ زولم و زورداريىَ د ئاطةهدار بوون و داخازا نةهيَلانا وىَ زورداريىَ دكرن.
      دةربارةى خيَزانيَن بارزانييان ئةويَن ل دةظةريَن هةوليَرىَ ب زورى ئاكنجى كرين، ئةو ذى د بارودوخةكىَ ئيَكجار نةخوش دا بوون، ب تايبةتى هةردوو ساليَن دةستثيَكىَ ذ وان ساليَن نةفيىَ، ذبةركو زةلاميَن بةهرا ثتر ذ وان هيَشتا د زينداناندا بوون. ذبةرهندىَ ئةرك و بارطرانيا خودانكرنا ئةنداميَن خيَزانىَ ل سةر مليَن دايكان بوو. ل دور ظىَ رةوشىَ نةسيما عةبدولرةحمان دبيَذيت: "ئةم بؤ دةمىَ سىَ سالان ل طوندىَ ئاذطةى[95] ئاكنجى بووين، هندةك ذ كةس و كاريَن مة ئازاد كرن، لىَ مامىَ من ويَرىَ مرد، ئةم بىَ كةس ماينةظة، ثاشى خالىَ من ئةم برينة دةف خو، بةلىَ ثشتى هنطى ئةوذى مرد، جارةكا دى ئةم بىَ كةس و كار بووينةظة"[96]. هةروةسا ثيَظة دضيت و دبيَذيت: "ثشتى ئةم بىَ كةس بووين هندةك طوندييَن مة ئةم برينة طوندىَ سيساوا[97]، ل وى طوندى مة طول و ويشى ذ ثاشماويَن دةخل و دانى كومدكرن، هةروةسا من و دايكا خو ثالةتى و دروين بؤ خةلكى دكر هةتا شياباين ثاريىَ ذيانا خو دابين بكةين، بظى رةنطى دذياين هةتا ثيَنج ساليَن مة دةرباز بووى ثاشى ريَك دا مة بزظرينةظ سةر طونديَن خو"[98].
        هةذى ئاماذة ثىَ كرنىَ ية زولم زورداريا خيَزانيَن بارزانيان ديتين ل سةر دةستيَن حكومةتا عيَراقىَ و دويظةلانكيَن وىَ هندةك ذناخىَ جةماوةرىَ كوردى و عةرةبى ذى هةذاند، بةلىَ نة ل وى ئاستىَ ثيَتظى بوو، ئةطةر ئةم باسىَ هةلويستىَ راطةهاندنا كوردييا وى سةردةمى بكةن دىَ بو مة دياربيت كو ثتنى دوو ذيَدةريَن راطةهاندنىَ ييَن سياسى هةبوون، يا ئيَكىَ طوظارا نزار[99] بوو كو ب شيَوةيةكىَ فةرمى ل بةغدا بةلاظة دبوو و زوربةى رةوشةنبيَريَن كورد طوتار تيَدا دنظيساندن، ثشتى مة ثيداضونةك دناظ روثةليَن وىَ دا كرى بوَ مة ديار بوو ئةوىَ ثتنىَ دضةند هذمارةكيَن دةسثيَكىَ دا هةلويست وةرطرتبوو ب تايبةتى ثشتى حكومةتىَ بريارا زيَدةكرنا سالةكىَ بوَ سةر حوكمىَ بارزانييان داى، بوَ نمونة د هذمارا خويا ضوارىَ دا ضةندين ياداشت نامة ييَن خةلكىَ كوردستانىَ بةلاظةكرينة، تيَدا نةرازيبوونا خو ديار كرينة ل سةر زيَدةكرنا سالةكىَ بوَ سةر حوكمىَ بارزانييان و داخواز ذحكومةتىَ كرية ئةوان ب ظةطةرينيت سةر مال و مولكيَن وان[100]. بةلىَ ثشتى ئةظىَ هذمارىَ طوظارا نزار رادوةستيت ل سةر بةلاظةكرنا دةنط و باسيَن طريَداى ب بارزانييان ظة، دبيت حكومةتا عيَراقىَ هوشدارى دابيتىَ كو ئةظى بابةتى ئيَدى ظةنةكوليت، ضونكى بةردةوام كيَشا توتنىَ و يا فلةستينىَ وضةندين كيَشةييَن دى ئازراندينة بيَكو طرنطييىَ بدةتة رةوشا بارزانييان[101].
     ذيَدةرىَ دووىَ يىَ راطةهاندنا كوردى ل وى سةردةمى كو روذناما رزطارى بوو، زمان حالىَ ثارتى ديموكراتى كوردستان، ئةوىَ ذى نة ل ئاستىَ ثيَتظى رةوشا بارزانييان د ئازراند، ئةو هذمارةييَن ل بةر دةستىَ مة كو دكةظنة دناظبةرا ساليَن (1948-1954) دياردكةن بابةتىَ بارزانييان بابةتةكىَ سةرةكى نةبوو، ثتنىَ دوو هذمارا ذ وان يىَ باس كرى، د هذمارا دووىَ دا سالا 1948 ئاماذة ب شيَوةيةكىَ نة راستةخو ثىَ هاتية كرن دناظ سةر طوتارا ويَدا ئةوا ب ناظىَ (القضية الكردية والاحزاب العراقية/كيَشا  كوردى و ثارتيَن عيَراقى) كو تيَدا هاتية: "بارزانى ييَن ذ برسا دزيندانان دة دمرن، ض حةفتى دةرباس نابن ئةطةر  لةشةكىَ مرييىَ بارزانييان ذ نةخوشخانىَ نة دةريَخن، يىَ مرية ب نةخوشيا سيهىَ"[102].
      ديسا دهذمارا شةشىَ دا سالا 1954 بابةتةك بةلاظةكرية ل ذيَر ناظىَ (محنة البارزانيين- نةهامةتيا بارزانييان) تيَدا هاتية:"دةستهةلاداريَن عيَراقىَ ثشت راستن ئةوان ثةردة داثوشى ل سةر ضارةنظيسىَ هزارةها زةلام و ئافرةت و زاروكيَن بارزانيان...روذانة ذبةر برسىَ و نةخوشيا ب دةهان كةس دمرن، زيَدةبارى هندىَ كو  ناميسا وان ل روذا ساهى ذلايىَ هندةك تاوانباريَن ديظةلانكيَن حكومةتىَ دهيَتة هةتكرن ...، وةها ديارة بىَ دةنطييا ثارتيَن عيراقى و هندةك كةسانيَن كو هندةك جاران ب شيَوىَ وةرزيانة باسىَ رةوشا بارزانييان دكةن بوَ هندىَ سةرنجا جةماوةرىَ كوردى بوَ لايىَ خو رابكيَشن...بلا باش بزانن دةنطىَ شورةشطيَريَن كورد، دةنطىَ سةركردىَ طةلىَ مة مستةفا بارزانى ..بيَدةنك نابيت و دىَ خةباتىَ كةن ذبو نة هيَلانا حكومةتا خائين كوذةكا بارزانييان..."[103].
      ب راستى بارودوخىَ سياسييىَ عيَراقىَ د دوماهيا ساليَن ضلان و ثيَنجيان دا زور يىَ ئالوز بوو، ضةندين رودانيَن سياسى رويدان[104]كاريطةرى ئيَخستة سةر تةظايا ثروسيَسا سياسى، لةورا حكومةتىَ ذى هةوليَن خو ضركرن بوَ خةندقاندنا دةنطيَن ئازاد دناظ وةلاتى دا، هةر ذبةر ظىَ يةكىَ راطةهاندنا كوردى و عةرةبى و نوينةريَن كورد د ثةرلةمانىَ عيَراقىَ دا و ثارتيَن سياسى ذى نةشيان ب رولىَ خو رابن و خو ل كةيسا بارزانييان بكةنة خودان، بو نمونة ل دةمىَ ثاريَزةر عةونى يوسف كو دهةمان دةمدا ئةندامىَ ثارتى ديموكراتى كوردستان بوو، هةولداى بةرةظانيىَ ذبارزانييان بكةت و بوَ ظىَ مةرةمىَ سةركيَشيا شاندةكىَ كر و ضوية بةغدا، حكومةتىَ ئةو تاوانباركر و ثاشى زيندان كر[105]. لةورا حكومةتا عيَراقىَ و دويظةلانكيَن وىَ بةردةوام بوون ل سةر دارشتنا كةربا خو دذى بارزانييان تا كو شورةشا 14 تيرمةهىَ سالا 1958.
ئةنجام
ئيَك: ظةكولينىَ شييا تا رادةيةكىَ هندةك ذ وان ئيَش و ئازاريَن بارزانييان ديتين هةر ذ ثاش كةفتنا كومارا كوردستان و تا هاتنا وان بوَ عيَراقىَ روهن و ئاشكرا بكةت ب ثالثشتييا ديتنيَن وان بارزانييان ئةويَن دناظ وان رويداناندا دذيان و ب ضاظيَن خو ديتين، لىَ ذبةر بةردةست نةبوونا بةلطةييَن ثيَدظى ظةكولين نةشيا ثيَزانينيَن دروست ل سةر ضارةنظيسىَ هذمارةك وان بارزانييان دياربكةت ييَن ثشتى 1947 ذ لايىَ حكومةتا عيراقىَ ظة هاتينة زيندانكرن، كا ب دروستى ضةند بارزانى هاتينة زيندانكرن و ضةند ذ وان د وان زيندانان دا طيانىَ خو ذ دةست دا و ضةند ذى توشى نةخوشييَن دوم دريَذ بوون. سةرةراى ئةظىَ ضةندىَ ئةو بةلطيَن دظىَ ظةكولينيَدا هاتين ثيَشكيَشكرن بةلطيَن باشن ددةستيَن خيَزانيَن بارزانيان دا ئةطةر داخوازا قةرةبوكرنىَ ذحكومةتا عيَراقىَ بكةن.
دوو: ظةكولينىَ دوثاتكر كو هةردوو حكومةتيَن ئيرانىَ و ب تايبةت يا عيَراقىَ سياسةتةكا ريَكخستى هةبوو، بو ذناظبرنا بارزانييان، ذبو ظىَ مةرةمىَ ب طةلةك ريَكا كةربا خو دارشتن ب هةظكارييا دويظةلانكيَن خو ذ هندةك سةروك هوزيَن كوردان وةكى ئاغاييَن زيَبار و هندةك هوزيَن ديتر كو هةظ سنورىَ بارزان بوون.
سىَ: ظةكولينىَ سةلماند كو ثشتةظانيا ثارتيَن سياسى و ئةندام ثةرلةمانيَن كورد و روذنامةظانيا كوردى ل ئاستىَ ثيَتظى نة بوو، ئةو ذى دبيت ذبةر وى بارودوخىَ سياسييىَ نافخوييىَ عيَراق تيَدا دةرباز دبوو، ذبةرهندىَ دةستهةلاتداريَن عيراقىَ زور توند بوون بةرامبةر هةر ثشتةظانيةكىَ  بوَ بارزانييان هاتبا نيشاندان.


                  ذيَدةر وثةراويَز



[1] كومارا ئةزربةيجانىَ ل 12 كانوونا ئيَكىَ سالا 1945 ب سةروكاتيا جةعفةر بيشةوةرى ل ئةزربيجانا ئيرانىَ هاتة دامةزراندن وثايتةختىَ وىَ تةبريز بوو، ول 13 كانوونا ئيَكىَ سالا 1946 ل سةر دةستيَن لةشكةرىَ ئيرانىَ هاتة ذنافبرن. بو ثتر ثيَزانينا بةريَخو بدة: أمل عباس جبر البحراني، الازربيجانيون ودورهم السياسي في إيران 1905-1946، رسالة ماجستير، غير منشورة، كلية التربية، الجامعة المستنصرية، (بغداد، 1997)، ص 113-124.
[2] كومارا كوردستان ل 22 كانوونا دووىَ سالا 1946ب سةروكاتيا قازى مةحمةدى ل مةهابادىَ هاتة دامةزراندن، ول 17 كانوونا ئيَكىَ سالا 1946 ل سةر دةستيَن لةشكةرىَ ئيرانىَ هاتة ذنافبرن. بو ثتر ثيَزانينا بةريَخو بدة: هوزان سليمان ميرخان الدوسكي، جمهورية كوردستان 22 كانون الثاني 1946- 17 كانون الأول 1946 دراسة تاريخية-سياسية، (بيروت، 2006)، ص 82 وما بعدها.
[3] د. ك. و. ملفات البلاط الملكي ، ملفة رقم 4993/311 ، كتاب المفوضية الملكية العراقية في طهران إلى وزارة الخارجية، الرقم 2/2/ 173 المؤرخة في 8 نيسان 1946 ، ص 75.
[4] G.Lenczowski,Soviet Advance in the Middle East, Washington: American Enterprise Institute for Policy Research, 1974,P 27.
[5] عبدالرحمن قاسملو، كوردستان و كورد، وةطيَران: عبدالله حسن زادة ، (هةوليَر، 2006)، ض2، ل 90؛ كاوس قفطان، الانتفاضات البارزانية، (اربيل، 2003)، ط2، ص 122.
[6] شارىَ نةغةدىَ ب روبةرىَ 2000 كلم2 دكةظيتة باشورىَ ثاريَزطةها ئورمييىَ (ئةزربيجانا غةربى) شارىَ ئورمييىَ دكةظيتة باكورىَ وىَ و شارىَ مياندئوب دكةظيتة روذهةلاتا وىَ و شارىَ ثيرانشهر دكةظيتة باشورىَ وىَ و سنوريَن عيَراقىَ و ئيرانىَ دكةظنة روذئاظا وىَ كورد و تورك لىَ دذين. ايرج افشار سيستانى، نطاهى بة ازبايجان غربى،( تهران، 1381)،  ص ص 991- 995.
[7] شارىَ شنو ب روبةرىَ 1086 كلم2 دكةظيتة روذئاظا شارىَ نةغةدىَ و ئيَك ذبةشيَن وىَ دهيَتة هذمارتن. همان مصدر، ص 996.
[8] ديدارةك دطةل رةشيد حةمو حاجى، شيلادزىَ، 7 ئاب 2015، ذدايك بويىَ 1926 طوندىَ شنطيَل، بةذدارى د شورةشا 1943-1945  دا كرية سالا 1946 بووية ثيَشمةرطىَ كومارا كوردستان و ل سالا 1947 دطةل بارزانى ضووية ئيَكةتيا سوفيةتىَ، نوكة ئاكنجى ية ل كومةلطةها دازان دةظةرا بارزان؛ ديدارةك دطةل كازم مستةفا شيَخ عمر (كازم شانةدةرى)، ثيرمام، 3 ئةيلول 2015، ذدايك بويىَ 1930 ئيَك ذ بةذداربويَين شورةشا بارزان يا دووىَ ية، سالا 1945 بةرةظــ ئيرانىَ ضوو و وةكو ثيَشمةرطةه بةذدارى كومارا كوردستان بووية، سالا 1947 دطةل بارزانى ضووية ئيَكةتيا سوظيةتىَ د سالا  1958  زظرية كوردستانىَ، د زوَربةى شورةشيَن كوردى دا بةذدارى كرية، نوكة ئاكنجى ية ل شارىَ ثيرمام.
[9] بةكر عةبدولكةريم حويَزى، طةشتيَك بة كومارى مةهاباد دا بيرةوةريةكانم لة روَذهةلاتى كوردستاندا، (هةوليَر،2001)، ض2، ل 100.
[10] نةجةف قولى ثسيان، لة مةهابادى خويَناوييةوة هةتا ليَوارةكانى ئاراس، لة شةوكةت شيَخ يةزدين، بارزانى لة مةهابادةوة ... بوَئاراس، (هةوليَر، 2001)، ض2، ل 29.
[11] أايوب بارزاني، المقاومة الكردية للاحتلال 1914- 1958، (فرنسا، 2002)، ص 275.
[12] بةكرحويَزى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 104؛ نةضةظــ قولى ثسيان، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 69؛ مسعود بارزانى، بارزانى و بزووتنةوةى رزطاريخوازى كورد 1931-1958، وةرطيَران: سةعيد ناكام، (دهوك، 1998)،، ل 171.
 [13]نةضةظــ قولى ثسيان، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 70؛ مسعود بارزانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 172.
[14] فةرهاد محةمةد ئةحمةد، ل بيرةوةريا سيَدارةدانا ضوار ئةفسةريَن كورد، روذناما وار، ذمارة (175) 21 حزيران 2010، ل 3.
[15] دانا ادامز شمدت، رحلة الى رجال الشجعان في كردستان، ترجمة: جرجيس فتح الله، (اربيل، 1999)، ص 154-157.
[16] برهان ابابكر ياسين، كوردستان في سياسة القوى العظمى 1941-1947، ترجمة: هوراس، (دهوك،2002)، ص 184-185.
[17] ديدارةك دطةل زكرى حةجى حة سةن بابسيَفى، طوندىَ هردان، 31 كانونا ئيَكىَ 2014، ذدايك بويىَ 1930 طوندىَ بابسيَظا، بةذدارى كوضا بارزانييان كرية بو ئيرانىَ هةروةسا ل كومارا كوردستان دا بووية ثيَشمةرطة، ل 2015 ضوو بةر دلوظانيا خودىَ.
[18] ديدارةك دطةل كازم شانةدةرى، ثيرمام، 3 ئةيلول 2015؛ هةروةسا بنيَرة: أيوب بارزانى، المصدر السابق، ص 282.
[19] ديدارةك دطةل كازم شانةدةرى، ثيرمام، 3 ئةيلول 2015.
[20] ديدارةك دطةل ئةمين ئيبراهيم بابسيفى 12 تيرمةهىَ 2016 دارا دازان، ذ دايك بوويىَ سالا 1937 طوندىَ بابسيَفا سةر ب دةظةرا بارزان، د كوضا سالا 1945 بؤ ئيرانىَ بةشدارى كرية و ثشتى ظةطةريانىَ ذى بو عيراقىَ رويدانيَن كةمثا سوران و سةرةدةريا حكومةتا عيراقىَ و ئاغايان بةرامبةر بارزانييان باش ل بيرة، نها ئاكنجى ية ل كومةلطةها دازان سةر ب دةظةرا بارزانظة.
[21] هوزا مامش، ل دةظةريَن ثيرانشةهةر، نةغةدىَ، شنو، ثسو، جلديان دذين، ل وى دةمى قةرةنى ئاغا سةروكىَ وىَ بوو، و ئةو رازى نةببوو ب دةستهةلاداريا قازى مةحمةدى. ايرج افشار سيستانى، مصدر ثشين، ص ص 671-673.
[22]هوزا مةنطور، ل دةظةريَن ثيرانشةهةر، سةردةشت، مهاباد، بوكان، و هندةك دةظةريَن سنورييَن دطةل عيَراقىَ دذين. ايرج افشار سيستانى، مصدر ثشين، ص 717.
[23] ئةبولحةسةن تةفرةشيان، بارزانيةكان...ضةند لاثةرةك لة خةباتى سةربازة وبنووةكانى كومارى ديموكراتى كوردستان، و: بةختيار شةمةى، ض2، (هولةندا، 2004)، ل ل 43- 44؛ بةكر حويَزى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 126.
[24] ديدارةك دطةل شةريف قورتاس زرارى (ماموستا شةريف)، هةوليَر، 10 تةباخىَ 2015، ناظبرى ل سالا 1932 ل طوندىَ خو زرارا سةر ب دةظةرا شيَروانظة ذ دايك بووية، ل سالا 1945 دطةل مالا خو بةرةظ سنوريَن ئيرانىَ ئاوارة بوونة و ل طوندةواريَن دةردوورىَ مهاباتىَ ئاكنجى بووينة، ثشتى ذناظضوونا كومارا كوردستان وةكى هةمى خيَزانيَن بارزانييان بةرةف طادةر ثاشظة هاتينة و ل سالا 1947 دطةل مةلا مستةفا بةرةف ئيَكةتيا سوظيةتىَ ضوون تا 1958 ظةطةرياية عيراقىَ و بووية ماموستا ل ئيَك خاندنطةهيَن دةظةرىَ، نوكة ل هةوليَرىَ ئاكنجي ية.
[25] هةمان ذيَدةر.
[26] ديدارةك دطةل زكرى حةجى حة سةن بابسيَفى، طوندىَ هردان، 31 كانونا ئيَكىَ 2014، ديدارةك دطةل ئةمين ئيبراهيم بابسيفى 12 تيرمةهىَ 2016 دارا دازان.
[27] ديدارةك دطةل حاجى شيرو حاجى، طوندىَ بازىَ، 10 ئادارىَ 2014، ذدايك بويىَ سالا  1925 طوندىَ بازىَ، ئيَك ذ بةذدار بووييَن شورةشا بارزان بوو ل 1943- 1945، ثاش دضيتة ئيرانىَ و دبيتة ثيَشمةرطىَ كومارا كوردستان، ئاطةهدارىَ زوربةى رويدانيَن وى سةردةمى بوو، ل ثايزا 2014 كوضا داوى كر؛ ديدارةك دطةل زكرى حةجى حة سةن بابسيَفى، طوندىَ هردان، 31 كانونا ئيَكىَ 2014.
[28] علي أصغر احسانى، بارزانى و ثاشةكشيىَ بارزانيةكان، وةرطيَران: ئةبو بةكر سالح ئيسماعيل، (هةوليَر، 2008)، ل 42؛ عةباس غةزالى ميرخان، لة مةهابادةوة تا طادةر،(هةولير، 2007)، ض2، ل 14.
[29] مسعود بارزانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 180.
 [30]ئةبولحةسةن تةفرةشيان، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 53.
[31] عبدالرحمن قاسملو، كوردستان و كورد: ليَكولينةوةيةكى سياسى و ئابورى، وةرطيَران: عبداللة حسن زادة، (هةةوليَر ،2006)، ض2، ل 90.
[32] هةمان ذيَدةر، ل 91.
[33] على أصغر احسانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 51.
[34] هةمان ذيَدةر، ل 90.
[35] عبدالرحمن قاسملو، ضل سال خةبات لة ثيَناو ئازادى، كورتة ميَذووى حيزبى ديموكراتى كوردستانى ئيران، (ب . ج، 2002)، ل ل 107- 108؛ مسعود بارزانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 179؛ نةجةظــ قولى ثسيان، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل ل 130- 131.
[36] معروف ضياووك، مأساة بارزان المظلومة، (بغداد، 1954)، ص ص 196- 197.
[37] علائةدين سةجادى، شورةشةكانى كورد و كورد و كومارى عيَراق، ئامادةكرن و لةضاث دانةوة: ئةحمةد موحةمةدى، (تةهران، 2005)، ل 226.
[38] ئةبولحةسةن تةفرةشيان، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 57؛ على أصفر احسانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 54.
[39] ديدارةك دطةل رذدى خورشيد بيَكولى، دازان، 26 ئةيلولىَ 2015 ذدايك بويىَ 1932 ئيَك ذبةذداربويىَ شورةشا بارزان يا دووىَ بوو و سالا 1945ضووية ئيرانىَ و بذدارى د لةشكةرىَ كومارىَ دا كرية و سالا 1947 زظريةظ كوردستانا عيراقىَ ل كةمثا سوران ئاكنجى ببوو، زوربةى رويدانيَت وى سةردةمى ثىَ ئاطةهدارة، نوكة ئاكنجى ية ل كومةلطةها دازان دةظةرا بارزان.
[40] ديدارةك دطةل حاجى شيرو بازى، طوندىَ بازىَ، 10 ئادارىَ 2014.
 [41]ديدارةك دطةل ئامينا هةمدلى، طوندىَ هةمدلا، 10 ئادار 2015، ذ دايك بويا 1924، ل 1945 بةشدارى كوضا ئيرانىَ كرية، ئاطةهدارى نةخوشى و رويدانيَت وى سةردةمى ية، نوكة ئاكنجى ية ل طوندىَ هةمدلا دةظةرا بارزان.
 [42]على أصفر احسانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 55.
 [43]عةباس غةزالى ميرخان، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 91.
[44] على أصفر احسانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 55.
[45] كونتر دشنر، احفاد صلاح الدين الايوبي، ترجمة: عبدالسلام مصطفى صديق، ( دهوك، 2000)، ص ص 216- 217.
[46] ديدارةك دطةل زكرى حةجى بابسيَظى، 31 كانونا ئيَكىَ 2014؛ ديدارةك دطةل هادى رةشيد بابسيَظى، دازان، 10 ئادار 2015، ذدايك بويىَ 1932 طوندىَ بابسيَظا، بةذدار بووية د كوضا بارزانييان بو ئيرانىَ، سالا 1946 بووية ثيَشمةرطىَ كومارا كوردستان، سالا 1947 هةولدا دطةل بارزانى بضيتة سوظيةتىَ، لىَ برايىَ ويىَ مةزن سليم رةشيد نةهيَلا و طوتىَ ئةز دىَ لجهىَ تةذى ضم. نوكة ئاكنجى ية ل كومةلطةها دازان دةظةرا بارزان؛ على اصغر احسانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 64.
[47] ديدارةك دطةل ئامينا قادر هةمدلى، طوندىَ هةمدلا، 10 ئادارىَ 2015.
[48] مرتضى زربخت، از كردستان عراق تا نسوى رود اراس راه ثمايى تاريخى ملا مصطفى بارزانى، (تهران، 1377)، ص 24.
[49] ديدارةك دطةل كازم شانةدةرى، ثيرمام، 3 ئةيلول 2015.
[50] ديدارةك دطةل زكرى حةجى بابسيَظى، هردان، 31 كانونا ئيَكىَ 2014.
[51] عبدالرزاق الحسنى، تاريخ الوزارات العراقية، (بيروت، 1982)، ج7،ط6، ص 188؛ علائةدين سةجادى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 227؛ حسن مصطفى، البارزانيون و حركات بارزان 1932-1947،(بغداد، 1983) ، ط2، ص 174.
[52] عبدالرزاق الحسنى، المصدر السابق، ص 188؛ علائةدين سةجادى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 227؛ حسن مصطفى، المصدر السابق، ص 175؛ ايوب بارزانى، المصدر السابق، ص 303.
[53] على اصغر احسانى، خاطرات از قيام افسران خراسان، (تهران، 1378)، ص 221.
[54] مسعود بارزانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 184.
[55] بو ثتر ثيَزانينا ل سةر بزاظا خةليل خوشةظى، بةريَخوبدة: مسعود بارزانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 47- 48؛ ايوب بارزانى، المصدر السابق، ص 182.
[56] مرتضى زربخت، مصدر ثشين، ص 25.
[57] فةرهاد محةمةد ئةحمةد، ذيَدةرىً بةرىَ، ل 3. هةذى طوتنىَ ية بيَذين حكومةتا عيَراقىَ هةر ضوار ئةفسةريَن كورد ل 19 حزيران سالا 1947 سيَدارةدان. همان ذيَدةر.
[58] مرتضى زربخت، مصدر ثشين، ص 25؛ على اصغر احسانى، مصدر ثشين، ص 222.
[59] عبدالرزاق الحسنى، المصدر السابق، ص 188؛ علائةدين سةجادى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 227؛ حسن مصطفى، المصدر السابق، ص 175؛ ايوب بارزانى، المصدر السابق، ص 303.
   [60]بو زانينا هذمارا قوربانييان و ئةطةريَن مرنا وان بنيَرة: فتاح محمد، ذ بـارزان تا مـهاباد ظةكولينةكا ميَذوويى   ية لدوَر رةوشا سياسى و كومةلايةتى يا بارزانييان دناظبةرا ساليَن (1943- 1946)، ل ل 20-21.
[61] باذيَرىَ سوران ذ لايىَ كارطيَرى ظة قةزايةكة سةر ب ثاريَزطةها هةوليَرىَ، دكةظيتة باكورىَ كوردستانا عيراقىَ نيَزيك سنورىَ ناظدةولةتى ئيران- عيراق.
[62] علائةدين سجادى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل ل 228- 229؛ مسعود بارزانى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل ل 210- 211؛ ايوب بارزانى، المصدر السابق، ص ص 303- 304.
[63] ئةظ طوندة دكةظنة سنورىَ قةزا ميَرطةسور ل سةر ريِكا سةرةكى يا بارزان- سوران.
[64] ديدارةك دطةل زكرى حةجى بابسيَظى، هردان، 31 كانونا ئيَكىَ 2014؛ حاجى شيرو بازى، 10 ئادارىَ 2014؛ ديدارةك دطةل نةسيما عةبدولرةحمان بريندار شيفكى، دازان، 16 ضريا ئيكىَ 2015،  ل سالا 1939 ل طوندىَ شيفكىَ ذ دايك بووية. ئيَك ذ بةذدار بووييَن كوضا بارزانييانة بو مهاباد، ل ويَرىَ ذبةر نةخوشييان 6 كةس ذ بنةمالا وىَ مرن. ل زؤربةى رويدان و كارةساتيَن وى دةمى ئاطةهدارة.
[65] ديدارةك دطةل رذدى بيَكولى، دازان، 26 ئةيلولىَ 2015؛ ديدارةك دطةل محمد احمد عيسى (محمد تيَلى)، دازان، 31 كانونا ئيَكىَ 2015، ذدايك بوى 1930 طوندىَ تيَل دةظةرا وةلاتذيَرى، ئيَك ذ بةرداربووييَن شورةشا بارزان 1943-1945، سالا 1954 ضووية ئيرانىَ و وةكى ثيَشمةرطة بةذدارى كومارا كوردستان كرية، نوكة ئاكنجى ية ل كومةلطةها دازان دةظةرا بارزان؛ عبدالفتاح البوتانى، غانم محمد الحفو، الكورد والأحداث الوطنية في العراق خلال العهد الملكي 1921– 1958، ط1 ، (دمشق، 2008)، ص ص 105- 106.
[66] ديدارةك دطةل خزيم سوار داويتكى، دازان، 15 ئاب 2015، ذدايك بوويا 1939 طوندىَ داويتكا سةر ب دةظةرا وةلاتىَ ذيرى ظة، دطةل خيَزانا خو بةشدارى كوَضا 1945 بو روَذهةلاتىَ كوردستانىَ كرية، ل 1947 ظةطةريايةظ باشورىَ كوردستانىَ بوَ دةمةكىَ ل كةمثا سوران ئاكنجى بووينة، بريَكا بابىَ خو ئاطةهدارى زؤربةى رويدانيَن وى سةردةمى ية.
[67] عةلائةدين سةجادى، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 229؛ محمد بريفكانى، ضةندراستيةكى ميَذوويى لةبارةى بارزانييةكان، و: ضةثةر، (ب.ج ،1992)، ل 35.
[68] ديدارةك دطةل نةسيما عةبدولرةحمان بريندار شيفكى، دازان، 16 ضريا ئيكىَ 2015.
[69] ديدارةك دطةل حةفس حةسةن بةط فةرزى ئاغا شيَروانى، دازان، 28 ئةيلول 2015، ل سالا 1936 ل طوندىَ كانيبوتىَ سةر ب دةظةرا شيَروان ذ دايك بووية، كضا ئيَك ذ كةساسةتييَن ناظدارا دةظةرا بارزانة، ئةو ذى دطةل مالا خو د كوضا 1945 دا بةشدار بووية و ثاشى ظةطةرياية سةر طونديَن خو ئاطةهدارى زوربةى وان كارةسات و دةردةسةرييَن بارزانييان د وى ماوةى دا ديتين، ب تايبةتى سةرةدةريا خرابا حكومةتىَ و ئاغايان بةارامبةر وان.
[70] كاوس قفطان، المصدر السابق، ص 103.
[71] Foreign Office, 371/52369, Eastern 1946. Iraq, File No. 19, From British Embassy, Baghdad, 18th January, 1946, No. 31/166/4/46, To: Sir Earnest Bevin, London, pp, 65-70.
[72] جليلى جليل، الحركة الكردية في العصر الحديث، ترجمة: عبدي حاجي، (بيروت، 1992)، ط1، ص 199.
[73] ديدارةك دطةل خزيم سوار داويتكى، دازان، 15 ئاب 2015.
[74] ديدارةك دطةل رذدى خورشيد بيَكولى، دازان، 26 ئةيلولىَ 2015، ديدارةك دطةل ئةمين ئيبراهيم بابسيفى 12 تيرمةهىَ 2016 دارا دازان.
[75] ديدارةك دطةل رذدى خورشيد بيَكولى، دازان، 26 ئةيلولىَ 2015.
[76] هةمان ذيَدةر.
[77] ديدارةك دطةل نةسيما عةبدولرةحمان بريندار شيفكى، دازان، 16 ضريا ئيكىَ 2015.
[78] ديدارةك دطةل خزيم سوار داويتكى، دازان، 15 ئاب 2015.
[79] ديدارةك دطةل نةسيما عةبدولرةحمان بريندار شيفكى، دازان، 16 ضريا ئيكىَ 2015.
[80] ديدارةك دطةل محةمةد تاهر سعيد تيَلى، شيَلادزىَ، 9 نيسانىَ 2014، ل سالا 1945 ل طوندىَ تيَل سةر ب دةظةرا وةلاتىَ ذيَرى ذ دايك بووية، بةشدارى هةردوو شورةشيَن ئةيلول و طولانىَ دا كرية، بمخابنيظة ل 28 تةباخا 2014 ل شةريَن بةرةظانيىَ دذى تيرورستيَن داعش شةهيد بوو.
[81] ديدارةك دطةل رذدى خورشيد بيَكولى، دازان، 26 ئةيلولىَ 2015.
[82] هةمان ذيَدةر.
[83] هةمان ذيَدةر.
[84] ئةظ بةيتا شيعرى بشيَوىَ زارةكى هةتا ظىَ دوماهيىَ ل سةر زارىَ مريديَن شيَخىَ بارزان ماية، ديدارةك دطةل خزيم سوار داويتكى، دازان، 15 ئاب 2015.
[85] ديدارةك دطةل حاجى شيرو حاجى، طوندىَ بازىَ، 10 ئادارىَ 2014.
[86] ديدارةك دطةل نةسيما عةبدولرةحمان بريندار شيفكى، دازان، 16 ضريا ئيكىَ 2015.
[87] ديدارةك دطةل نةسيما عةبدولرةحمان بريندار شيفكى، دازان، 16 ضريا ئيكىَ 2015، ديدارةك دطةل حةفس حةسةن بةط فةرزى ئاغا شيَروانى، دازان، 28 ئةيلول 2015، هةروةسا ديدارةك دطةل كويستان موحةمةد ئاظةدورى، دازان، 10 طولانىَ 2016، ذدايك بوويا 1936 طوندىَ ئاظةدور سةر ب دةظةرا وةلاتىَ ذيرى ظة، دطةل خيَزانا خو بةشدارى كوَضا 1945 بوَ روَذهةلاتىَ كوردستانىَ كرية، ل 1947 ظةطةريايةظ باشورىَ كوردستانىَ بوَ دةمةكىَ ل كةمثا سوران ئاكنجى بووينة، ئاطةهدارى زؤربةى رويدانيَن وى سةردةمى بوو، بمخابنيظة ل 1 ئةيلولا 2016 ضوو بةردلوظانيا خودىَ.
[88] ديدارةك دطةل كويستان موحةمةد ئاظةدورى، دازان، 10 طولانىَ 2016.
[89] هةمان ذيَدةر.
[90] روذناما رزطارى ل دةسثيَكىَ زمان حالىَ ثارتا رزطارى بوو، ول دةمىَ ثارتى ديمكراتى كوردستان هاتى دامةزراندن سالا 1946 روذنامة ما وةك زمان حالىَ ثارتى وبةردةوام ل سةر دةركةفتنىَ تا كو ثارتى ل شوينا وىَ روذناما خةباتى كوردستان ل سالا 1956دةريَخستى. فرهاد محمد احمد، جريدة خةبات/ النضال 1959-1961،(دهوك،2008)، ص ص 30-32.
[91] رزطارى، العدد(6)، السنة الثامنة، نيسان 1954.
[92] ديدارةك دطةل حةفس حةسةن بةط فةرزى ئاغا شيَروانى، دازان، 28 ئةيلول 2015.
[93] Foreign Office, 371/52369, Eastern 1946. Iraq, File No. 19, From British Embassy, Baghdad, 18th January, 1946, No. 31/166/4/46, To: Sir Earnest Bevin, London, pp, 65-70.
[94] ديدارةك دطةل زكرى حةجى بابسيَظى، هردان، 31 كانونا ئيَكىَ 2014.
[95] طوندىَ ئاذطةيى دكةظيتة سنورىَ شاروضكىَ ثيرمام ل سنورىَ هةوليَرىَ.
[96] ديدارةك دطةل نةسيما عةبدولرةحمان بريندار شيفكى، دازان، 16 ضريا ئيكىَ 2015.
[97] ئةظ طوندة سةر ب ناوضا شةقلاوىَ ية دكةظيتة ناظبةرا شةقلاوة و حةريرىَ.
[98] هةمان ذيَدةر.
[99] طوظارا نزار، ئيَكةم طوظارا سياسيا فةرمييا كورديية ل عيَراقىَ، ب سةرثةرشتيا عةلائةين سوجادى ب هةردوو زمانيَن عةرةبى وكوردى دهاتة بةلاظةكرن، هذمارا ئيَكىَ ل 30 ئادارا سالا 1948 دةركةفت، ودوماهيك هذمارا وىَ كو هذمارا (22) ل 15 شواتا سالا 1949 هاتة وةشاندن. بوَ ثتر ثيَزانينا بةريَخوبدة: رةفيق سالح، نزار ليَكولينةوة و ثيرستكاريى: سديق سالح، (سليَمانى، 2000)، ل 13.
[100] نزار، العدد(4)، بغداد، 15 مايس 1948، ظةطوهاستن ذ: رةفيق سالح، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل ل 13-16.
[101] بنيَرة هذماريَن طوظارا نزار ييَن ثاش هذمارا ضوارىَ دةركةفتين. هةمان ذيَدةر.
[102] رزطارى، العدد(2)، السنة الثالثة، تشرين الاول 1948. 
[103] رزطارى، العدد(6)، السنة الثامنة، نيسان 1954.
[104] ذوان رويدانان: رويدانا سةرهلدانا ثورتسموس سالا 1948، كيَشا فلةستينىَ سةرهلدانا سالا 1952، سةرهلدانا جوتياريَن دزةيى ل هةوليَرىَ سالا 1953، ثةيمانا بةغدا 1955، بو ثتر ثيَزانينا هةلويستىَ كوردان ذظان رويدانان، بةريَخو بدة: غانم محمد الحفو، عبدالفتاح علي بوتاني، الكورد والاحداث الوطنية في العراق 1921-1958،(دهوك، 2005)، ص ص، 87- 103.
[105] اسماعيل شكر رسول، اربيل دراسة تاريخية في دورها الفكري و السياسي 1939-1958، (السليمانية، 2005)، ص 295-296، ص 300.


الخلاصة
الاوضاع السياسية والاجتماعية للبارزانيين قي مشاهداتهم خلال الفترة 1946-1956
    هذه الدراسة محاولة اكاديمية من اجل توضيح النكبات والمآسي التي عاشتها العوائل البارزانية منذ سقوط جمهورية كوردستان وبعد مجيئهم الى العراق خلال الفترة (1946-1956)، من الواضح انه خلال تلك الفترة تعرض البارزانيين وعوائلهم لمعاملة وحشية غير انسانية من قبل الحكومتين الايرانية والعراقية، كان ذلك سبباً في هلاك جزء كبير منهم سواء بسبب الحروب والامراض والجوع والبرد. من الجدير بالذكر ان عدد البارزانيين والعوائل التي معهم بعد انهيار ثورة بارزان 1945 وذهابهم الى ايران كانت تصل (10000) شخص، وعند عودتهم قل عددهم الى نصف ذلك العدد، ومن ثم ذهب جزء اخر منهم بعد عودتهم الى العراق بسبب السياسة العدوانية للحكومة العراقية تجاههم، على هذا الاساس نجد من الضروري كتابة هذه الفترة المتميزة من تاريخ البارزانيين في بحث اكاديمي، ولا سيما اننا اعتمدنا على مشاهدات البارزانيين الذين عاشو تلك الاحداث وشاهدوها بأم اعينهم، وبذلك تمكنت الدراسة من تسجيل تلك الاحداث وحفظها من الضياع.
     الكلمات الافتتاحية: العوائل البارزانية، مأسات، الحكومة العراقية، الاغاوات

Abstract
The Barzanian Political and Sociological Circumstances between 1946-1956
    This research is an academic attempt to determine those tragedies, crisis and disasters that Barzanian families had subjected since collapse the Kurdistan Republic in Muhabad and returning to Iraq during (1946-1956). It is clear that during this period Barzanies were exposed to inhuman oppression by both Iraqi and Iranian governments, which cause to loss a great number of them either during wars or hash conditions and diseases. It is worth mentioned that Barzanian fighters and their families were around (10,000) when forced to flee to Iran after collapse of the Barzan's Second Revolution in 1945. However, nearly half of them were loosed during returning to home, furthermore, after returning hundreds of them became victims of the Iraqi unlawful treatment. Therefore, necessarily it has been seen that this period of Barzanian history to be recorded in the academic research especially it rely on interview of those people who saw and lived with those catastrophic events. By this project we could preserve a quite number of those events.
Keywords: Barzanian Families, Tragedy,Iraqi Government, Tribal Leaders (Agha)