الاثنين، 28 نوفمبر 2011

سياسة بريطانيا تجاه الكورد 1916-1923


سياسةتا برايتانى بةرامبةر كيَشا كوردى دنافبةرا ساليَن 1916-1923
دظى ماوىَ دياركرى دا كيَشا كوردى بيَنطافيَن باش ب خوظة ديتن ئةفجا ل دةسثيَكىَ بةرف ثيَش ثاشى بةرف ثاش، ئةف ضةندة ذى ظةدطةريت بو هندةك طهورينيَن نيف دةولةتى وهةريمى، ذوان طهورينيَن نيف دةولةتييَن طةلةك كارتيَكرن لسةر كيَشا كوردى كرين وةكى خو ظةكيَشانا روسيا ذ شةرىَ ج1 بشتى ثةرثابونا شورةشا ئةكتوبةرىَ 1917، وشكةستنا دةولةتا عوسمانى دشةرىدا وهاتنا دةولةتيَن زلهيَز ذبو ثارضةكرنا ميراتىَ دةولةتا عوسمانى، وكارتيَكرنا وىَ لسةر مللةتيَن دةظةرىَ. ذ رويدانيَن هةريَمى ييَن كارتيَكرن لسةر كيَشا كوردى كرى دظى ماوةى دا، ثةرثابونا بزاظا كةمالى بووية ل توركيا و كودةتايا رةزا شاهى ل ئيرانىَ، وهةوليَن بةريتانيا ذبو دروستكرنا دةولةتةكىَ ل عيَراقىَ، ئةظان رويدانان كارتيكرنةكا مةزن لسةر كيَشا كوردى كر بون ئاستةنك دريَكا نة ثةيدبونا دةولةكىَ بو كوردان وةكى وان دولةتيَن هاتينة دروستكرن بو عةرةبا ل سوريىَ وعيَراقىَ.....هتد.
          وةها ديارة لدةمىَ بريتانيا دةست ب داطيركرنا عيَراقىَ دكرى ض ثلان نةبوون بو طيركرنا كوردستانىَ، لةوا دىَ بينين لدةمىَ ثةيمانا سايكس بيكو هاتى ريَكخستن ل 1916 دنافبةرا روسيا وبريتانيا وفةرةنسا دة عةردىَ كوردستانىَ ب دةست ظا دةولةتا ظة بةردايا ذبلى باذيَرىَ كةركوكىَ دىَ بينين ثتريا ويلايةتا مسلىَ يا طةهشتى فةرةنسا و كوردستانا باكور ذى يا هاتى دابةشكرن دنافبةرا فةرةنسا وئيتاليا وث تايبةت روسيا يا كو ثارضا مةزن بةركةفتى. دبيت نة تاماعيا بريتانيا دئةردىَ كوردستانىَ دا ظةطةريت بو وان راسثادرديَن ليَذنا موريس دى ثونسن ثيَشكيَشكرين يا كو هاتى ثيَكئينان ذ لايىَ حكومةتا بريتانى ظة سالا 1915 ذبو دياركنا بةرذوةندييَن بةريتانى دناف دةولةتا عوسمانى، دةربارةى كوردستانىَ ظىَ ليَذنىَ ضوار ثروذة ثيَشكيَش كربوون ودابو دياركرن كو موفايىَ نة داطيركرنا كوردستانىَ ثترن ذ داطيركرن وىَ.
          هةروةسا نة تةماعيا بةرتانيا دظى ماوةى دا دئاخا كوردستانىَ دا بومة رون ئاشكرادبيت لدةمىَ شةريف حوسيَن دان وستاندن دطةل هنرى مكماهونى، نوينةرىَ بةريتانيا بوو ل ميسرىَ، دكرين رازى ببوو بةشةك ذ ئاخا كوردستانىَ بسةر وىَ دةولةتا عةرةبى ظة بهيَت طريَدان ئةوا شةريف حوسيَن داخواز دكرى بو مللةتىَ عةرةبى بهيَتة دامةزراندن.
          سياسةتا بةريتانيا هاتة طوهارتن ثاش خو ظةكيَشانا روسيا ذ شةرى سالا 1917، داكو  ض دةولةتيَن دى وىَ ظالاتيا هيَلايا ثرنةكن بةريتانيا طرنطى ب كيَشا كوردى دا بتايبةت ثشتى شةر ب دوماهى هاتى، ذلايىَ خوظة كةسايةتييَن كورد ثةيوةندى ببةريتانيا كر وخوش حاليا خو دةربرين دةولةتةك بو طةلىَ كورد ل ذيَر ضافديَريا بةريتانيا ظة بهيَتة دامةزراندن، لةوا لويد جورج سةروك وةزيرىَ بةريتانيا دجظاتا طشتيا بةريتانتى دا داخويانيةك دا ل 18 ضريا دووىَ 1918 تيَدا راطةهاند:" طةلىَ كورد ئةظىَ طةلةك نةخوشى ددةمىَ عوسمانى دا ديتين ثيَتظى ية مافييَن وان دناف سنورةكىَ نةتةوى دا بهيَنة ثارستن". بةلىَ سياسةتا بةريتانيا هيَشتا ئيَك لايى نةببوو كا دىَ ب ض شيَوة سةرةدةريىَ دطةل كيَشا كوردى كةت، ذبو ظىَ يةكىَ، وذبةر هندةك كيَشيَن دى ل روذهةلاتا ناظين، كومبونةك دوةزارةتا دةرظةيا بةريتانيا دة هاتة طريَدان ل 17 نيسانا سالا 1919 ب سةروكاتيا وةزيرىَ دةرظة لورد كيرزون، تيَدا دةربارةى كيَشا كوردى  ئةرنولد ويلسنى كو ثاشى بو نوينةرىَ بالايىَ بةريتانى ل عيَراق، دوو ثيَشنيار ثيَشكيَشكرن، يا ئيَكىَ: دةولةتةكا حوكمىَ ئوتونومى بو كوردان بهيَتة دامةزراندن و ثايتةختىَ وىَ موسل بيت ثاشى ببيتة دةولةتةكا سةربةخو، ثيَشنيارا دووىَ: باذيَرىَ موسل بسةر عيَراقىَ ظة بهيَتة طريَدان ول رةخيَن وىَ هندةك دةولةتيَن كوردييَن حوكمىَ ئوتونومى بهيَنة دامةزراندن وةكى سوليمانيىَ و رةواندوزىَ وئاميَديىَ و كزيرتا بوتان، وهندةك كةسيَن كورد حوكمى لىَ بكةن ل ذيَر ضاظديضريا راستةخويا بةغداظة.
ول دةمىَ كونطرىَ ئاشتيىَ هاتى طريَدان ل ثاريسىَ 1919 لويد جورجى ثيَشنياركر  وهاوثةيمانان ئةف ثيَشنيارة ثةسةندكر ل 30 كانينا دووىَ سالا 1919 دبيَذيت:" ئةرمينيا، سوريا، وةلاتىَ دولا دوو ئاوان، ميسوبوتاميا، كوردستان، فةلستين، كزيرتا عةرةبى، ثيَتظية بهيَنة جوداكرن ذ دةولةتا عوسمانى. بيطومان ئنانا ناظىَ كوردستانىَ دكونطرىَ ئاشتيىَ دا طرنطيا خو هة ية، هةر ذبو ظىَ يةكىَ ذى شةريفا ثاشا وةك نوينةرىَ كوردا بةذداربوو تيَدا و دوو نامة دطةل نةخشةكىَ كوردستانىَ ثيَكيَشى كونطرةى كرن.
          دكونطرىَ سان ريمو دا ئةوىَ هاتى طريَدان ل ئيتاليا ل 31 نسانا سالا 1920 بريتانيا دوثادكةت كو دظيا دةولةتةك بو كوردا بهيتة دامةزراندن، ئةف ضةندة دخالا شةشىَدا هاتية ذ(لائحة الانتداب) ئةوا هاتى موركرن ل 9 كانينا دووىَ سالا 1920 كو دبيذيت:" ظىَ لائيحىَ ض خال ب خوظة نةطرتينة ريَكىَ نةدةت دروستكرنا حكومةتةكا سةربةخويا كوردى ل دةظةريَن كوردى".
          سياسةتا بةريتانى بةرامبةر كيَشا كوردى رون وئاشكرادبيت دثةيمانا سيظةرىَ دا ئةوا هاتى طريدان ل فةرةنسا ل 10 تةباخا سالا 1920 ل دةمىَ ثروذيةك ثيَشكيَشكرى دةربارةى ضاوانيا دروسكرنا دةولةتا كوردى، ئةف ثروذة دخاليَن 62، 63، 64 هاتبوو دياركرن و ب ئةظى شيَوةى:
خالا 62: ليَذنةيةك بهيَتة ثيَكئينان ذ سيىَ ئةنداميَن حكومةتيَن بةريتانيا وفةرةنسا وئيتاليا دةست نيشان بكةن و بنطةهىَ وىَ ئستةمبول بيت، دماوىَ شةش هةيظا ثشتى ب جه ئينانا ثةيمانىَ رابن ب ئامادةكرنا ثروذةيةكىَ ئوتونومى بو دةظةريَن ثتريا وان كورد لىَ ئاكنجى ئةويَن دكةظنة روذهةلاتا رويبارىَ فورات و ل باشورىَ سنورىَ ئةرمينيا( ثاشى دهيَتة دست نيشانكرن) وهةتا دةظةريَن دكةظنة باشورىَ سنورىَ توركيا دطةل سوريا و عيَراقىَ. وئةطةر جيَوازيةك دبيرو بوضونيضن وان سيىَ ئةندامان دة ثةيدابوون دةربارةى هةر بابةتةكىَ دظيا ثةيوةنديىَ ب حكومةتيضن خو بكةن داكو لسةر وا ن خالا ئاطةهداربن، هةر وةسا دظيا ثارستنا كلدان وئاشورى و كةمة نةتةوةييَن دى ل ظىَ دةظةرىَ بهيَنة طرنتيكرن، بو ظىَ مةرةمىَ دظيا ليذنةيةك بهيَتة ثيَكئينان ذ نوينةريَن بريتانيا وفةرةنسا وئيرانىَ و كوردا بو برياردانىَ لسةر هةر طهورينةكىَ لسةر سنورىَ توركيا دهيَتة ئةنجامدان.
خالا 63: دياكربوو كو دظيَت برياريَن هةردوو ليَذنيَن ل سةرى دياركرى ددةمىَ سيىَ هةظان دة ثشتى راطةهاندنا وان بهيَنة ب جهئينان.
خالا 64: ئةطةر ثشتى بورينا ئيَك سالىَ ذ ب جهئينانا ثةيمانىَ طةلىَ كورد ل دةظةريَن مادا (62) دياركرى داخوازىَ كومةلا طةلان بكةن جودابن ذ توركيا و ئةطةر كومةلا طةلان ديت ئةف مللةتة دكاريت خو ب ريَظةبةت دظيا توركيا سوزىَ بدةت و هاريكاربيت و ظىَ بريارىَ ب جه بينيت و دةست ذ هةمى مافيَن خو ل ئةظان دةظةرا بةردةت، ل وى دةمى هيَزيَن هةفثةيمان ريَطر نابن ئةطةر ئةو كورديَن ئاكنجى ل ويلايةتا ميسلىَ بهيَنة دطةل دةولةتا كورديا سةربةخو.
          طرنطيا ثةيمانا سيظةر : ظىَ ثةيمانىَ طرنطى يةكا مةزن يا دميَذوويا كوردى دا هةى، ئةم دشيَن بيَذين ئيكةم بةلطةنامةيا فةرميا نيف دةولةتية دةربارةى كيَشا كوردى، ئيكةم ثروذةية ب ظى قةوارية مةزن باسىَ ضاوانيا دروستبوونا دةولةتا كوردى دكةت، دان ثيَدانةكا دةولى ية ب مافيَن رةواييَن مللةتىَ كورد ل كوردستانىَ.
     بيَطومان بريتانيا رولةكىَ سةرةكى هةبوو ددارشتنا ثروذىَ دروستكرنا دةولةتا كوردى دثةيمانا سيظةرىَ دا، ئةرىَ بوضى بةريتانيا ئةف ثروذة ئيناتة ثيَش ثاشى بوضى جيَبةجىَ نةكر؟ ئةم دشيَن بيَذين ئةف ثروذة هاتة ثيش ذبةر ظان ئةطةريَن ل خوارىَ:
1-   بريتانيا دظيا ث ريَكا دروستكرنا دةولةتا كوردى دةولةتةكا ريَطر(حاجز) ثةيدابكةت دنافبةرا دةولةتا توركى وتوركيَن قةفقاسيا وئةزةريَن تورك ل ئيرانىَ.
2-   مافىَ ضارةيىَ نظيسىَ مللةتان سياسةتك بوو بةريتانيا ب كارتينا دا بةرذةوةندييَن خو ل دةظةرىَ بثاريَزيت، ضونكة بريتانيا ئةردىَ كوردستانىَ دثةيمانا سايكس بيكو دا ب دةست هندةك دةولةتيَن دى ظة بةردابوو وةكى فةرةنسا وروسيا، وثشتى خو ظةكيَشانا روسيا ذ شةرى وذ مافىَ خو ل كوردستانىَ ل دويف ثةيمانا نافبرى، ودا ريَكىَ نةدةت ض دةولةتيَن دى جهىَ وىَ بطريت ب تايبةت فةرةنسا  ئةوا ريَكةفتنةك دطةل بةريتانيا موركرى وتيَدا دةست ذ ويلايةتا موسل بةرداى بو بةريتانيا، بةريتانيا هةولدا ريَكيَن ياسايى ث كاربينيت داكو تةماعيا ظا دةولةتا ل كوردستانىَ ب دوماهيك بينيت لةوا ثروذىَ سيظةرىَ ثيَشكيَشكر.
3-  طرنطيا كوردستانىَ ذلايىَ ستراتيجى، بريتانيا دىَ شيَت دةولةتا كوردى بكتة بنطةهةك دذى ئيَكةتيا سوظيتىَ كة كوردستان دكةظيتة سةر سنوريَن وىَ. ديسا دىَ شيَت كيَشا كوردى ب كاربينيت وةك كارتةكا فشارىَ لسةر عيَراقىَ و توركيا ذى.
4-  طرنطيا كوردستانىَ ذلايىَ ئابورى ظة، هةبوونا كازىَ دطةل ذمارا زور ذيَدةريَن ئاظىَ ييَن ل كوردستانىَ وهةبونا دةشتيَن وىَ و ث تايبةت بو طةنمى وضاندنا ثةمبى كة دوو بةرهةميَن طرنطيَن بو دةولةتىَ.
5-  رولىَ هندةك كةسايةتييَن كورد وةكى شةريف ثاشاى و عةبدولقادر نةهرى ....
ئاية ثروذىَ سيظةرىَ ياريكرنةك بوو يان ثروذةيةكىَ راستةقينة بوو؟
ئةطةر ئم خاليَن وىَ شروظة بكةين دىَ بومة دياربيت ث تنىَ ئةظة ياريكرنةك بوو و ث ظى شيَوىَ ل خوارىَ:
1-  ئةو ئةردىَ خاليَن (62 و 64 ) دةست نيشانكرى بو دروستكرنا دةولةتا كوردى ث تنىَ 20% ذ ئاخا كوردستانا باكور.
2-   هيلانا ئةركىَ دروستكرنا دةولةتا كوردى بو ليَذنةيةكا سيىَ قولى ذ بةريتانيا وفةرةنسا وئيتاليا زور يا ب زةحمةت بوو ث تايبةتى ثشتى كاودانيَن هةريمى ودةولى هاتين طوهارتن و وىَ هةظركيا هةى دنافبةرا هةر سىَ دةولةتان دة لسةر جهيَن ئيستعمارى، بةلكو هةكةر بريتانيا يا روذدبا ظىَ ثةيمانىَ جيَبةجيضبكةت دا لةشكةرىَ خو ئينيتة كوردستانىَ و دا ث شيَوةيةكىَ راستةخو ظى ثروذةى جيَبةجىَ كةت وةكى ثيَرابونا وىَ بو دروستكرنا دةولةتا جوهى يا و عيَراقىَ و ئوردنىَ ...هتد.
3-   يان ذى دظيا بةريتانيا ريَك دابا كومةلا طةلان كو ئةو  ببا سةرثةرشتا جيَبةجيَكرنا ثروذىَ دروستكرنا دةولةتا كوردى.
هوكاريَن راستةخوييَن نةجيَبةجيَكرنا ثروذىَ سيظةرىَ:
1-   بةريتانيا د كونطرىَ قاهيرة دا  ل ئادارا 1921 بريارا دروستكرنا دةولةتةكىَ ل عيَراقىَ دا ومير فةيسل هةلبذارت وةك ثاشايىَ وىَ، يىَ كو هةمى ثيَكول دكرين بةريتانيا رازى بكةت باشورىَ كوردستانىَ ب سةر عيَراقىَ ظة بهيَتة طريَدان وددا دياركرن كو باشورىَ كوردستانىَ وةكى سةرى ية بو لةشىَ عيَراقىَ.
2-  ب هيَزكةتنا بزاظا كةمالى (كةمال ئةتاتورك) ثشتى وان هاريكارييَن ذلايىَ ئيَكةتيا سوظيتىَ بو وى هاتين كرن ب ظىَ ضةندىَ شيا حكومةتا سولتانى ذنافببةت ئةوا ثةيمانا سيظةرىَ موركرى دطةل هةفثيمانان، ثاشى ثةيمانةك دطةل ئيتاليا وفةرةنسا  ذى موركرن كة دوو ئةندامبوون ييَن جيَبةجيَكرنا ثروذىَ دروستكرنا دةولةتا كوردى، هةروةسا بةريتانيا ذى يا كو بو وىَ ديابووى كو دبةرذةوةنديا وىَ داية بةردةوام نةبيت لسةر ثروذىَ سيظةرىَ داكو بةرىَ كةمال ئةتاتوركى ذ سوظيتىَ لابدةت بو لايىَ خو  وئةف ضةندة بو وىَ ب موفاتر ذ دةولةتا كوردى يا كو ذ هةمى لاياظة كاودان دذى وىَ راوةستاين، لةورا ثةيمانةك لوزان دطةل موركر ل 24 تيرمةها سالا 1923 وب طريَدانا وىَ ثروذىَ سيظةرىَ هاتة ذنافبرن.  
                     

         

ليست هناك تعليقات:

إرسال تعليق